تقاطع علم و فلسفه با زکریای رازی

به مناسبت زادروز همه‌چیزدان بزرگ ایرانی؛

رازی به شدت مدافع مبحث مسئولیت اخلاقی در علم بود، موضوعی که تنها پس از جنگ جهانی دوم به عنوان یک استاندارد علمی در بین دانشمندان و مخترعان جهان پذیرفته شد.

خبرگزاری علم و فناوری آنا، نوید فرخی؛ زکریای رازی از برجسته‌ترین دانشمندان تاریخ ایران است که بیش از هزار سال پیش در قرن 9 و 10 میلادی می‌زیست. مشارکت‌های او در زمینه‌های مختلف علمی چنان گسترده بود که اثر عمیقی را در تاریخ اندیشه بشری بر جای گذاشته است. یکی از جالب‌ترین جنبه‌های کار رازی درهم‌آمیختن علم و فلسفه بود. با بررسی آثار این دانشمند همه‌چیزدان می‌توان پی برد که وی باور داشت این دو حوزه علم و فلسفه از هم جدا نیستند.

 رازی در پزشکی، ریاضی، نجوم، فلسفه و… بسیار پیشرو بود. او کمک‌های شایانی به رشته شیمی داشت و روش‌های  تقطیر و تصفیه موادی که امروزه نیز شناخته‌شده هستند به دست وی انجام گرفت. همچنین از جهاتی دستاوردهای پزشکی وی، مانند تحقیقاتش در مورد آبله و سرخک ماندگار و اثرگذار بود. با این حال رویکرد رازی به علم محدود به تولید دانش نبود. تحقیقات رازی مبتنی بر استدلال فلسفی بود که درک ما را از جهان هستی شکل داده است.

برای درک دیدگاه رازی یادآوری این نکته مهم است که علم در زمان او صرفاً براساس آزمایش نبود و ارتباط تنگاتنگی با مسائل فلسفی داشت. رازی تفکر فلسفی خود را داشت و از هر دو ابزار بهره می‌برد.

عامل کلیدی که علم و فلسفه را از دیدگاه رازی به هم پیوند می‌داد، اعتقاد او به عقلانیت بود. رازی معتقد بود که عقل قدرتمندترین ابزاری است که بشر برای درک جهان در اختیار دارد. برای رازی قوه عقل و مشاهده در کنار هم به کار می‌رفتند. استدلال وی این بود که ما به چیزی که قابل مشاهده است از طریق آزمایش می‌توانیم اعتماد کنیم.

این رویکرد مشابه روش علمی مدرن است که بعد از انقلاب علمی حاصل شد و دانشمندان را تشویق می‌کرد برای نتیجه‌گیری بر شواهد تکیه کنند. با این حال رازی برای کشف اندیشه‌های فلسفی با استفاده از عقل پا را از این فراتر گذاشت. او معتقد بود که عقل می‌تواند به ما کمک کند تا نه تنها مسائل دنیای فیزیکی بلکه مسائل اخلاقی را نیز درک کنیم.

تأکید رازی بر عقل به ویژه در کار پزشکی وی اهمیت دارد. او یکی از اولین پزشکانی بود که رویکرد بالینی را در زمینه پزشکی ‌ترویج داد. به اعتقاد رازی پزشکان نباید بر خرافات یا نظریه‌های آزمایش‌نشده تکیه کنند. در عوض باید بیماران خود را با دقت معاینه کنند و درمان‌های آزموده‌شده را بر اساس منطق به کار بگیرند. این روش برای زمان او راهگشا بود و شیوه‌های پزشکی مدرن را پایه‌گذاری کرد. امروزه هیچ دارو و درمانی بدون عبور از مراحل دقیق آزمایشی مجوز دریافت نمی‌کند و این مسئله به یک هنجار تبدیل شده است.

دیدگاه‌های فلسفی رازی همچنین به مسائل ذهنی و روانی وارد می‌شد. به عنوان مثال او معتقد بود که جسم و روان ارتباط تنگاتنگی با هم دارند. این باور بر رویکرد او در درمان بیماری‌ها تأثیر گذاشت زیرا او سلامت جسم و روان را به هم مرتبط می‌دید. رازی معتقد بود که سلامت روان مسئله‌ای کلیدی برای سلامت جسمانی است. این رویکرد کل‌نگر همچنان در پزشکی مدرن به کار گرفته می‌شود و تأثیر وضعیت روحی و روانی در بیماری‌های روان‌تنی به اثبات رسیده است.

حوزه دیگری که رازی علم و فلسفه را در آن تلفیق می‌کرد، دیدگاه‌های اخلاقی وی بود. او مدافع قوی مسئولیت اخلاقی در علم بود. جالب است بدانید تازه پس از جنگ جهانی دوم، این مسئله به صورت یک استاندارد علمی در بین دانشمندان پذیرفته شد. رازی اعتقاد داشت که دانشمندان و پزشکان وظیفه دارند از دانش خود در جهت خیر بشریت استفاده کنند. این موضع اخلاقی پیوند تنگاتنگی با اعتقاد فلسفی او به اهمیت عقل و اخلاق داشت. هدف رازی فقط کسب علم نبود، بلکه استفاده از آن برای بهبود زندگی نوع بشر بود.

رازی با دستاوردهای خود به ما نشان داد که علم و فلسفه رشته‌هایی جدا از هم نیستند و عمیقاً در ارتباطند. رویکرد او در تحقیقاتش مبتنی بر اعتقادات فلسفی و فلسفه‌اش بر اساس مشاهدات علمی بود. زندگی و دستاوردهای رازی به ما یادآوری می‌کند که دانش‌گری و دانش‌جویی فقط به معنای درک جهان فیزیکی نیست و به بررسی سؤالات بزرگ فلسفی منتهی می‌شود. پایبندی بی‌قید‌وشرط رازی به عقل، تعهد او به مسئولیت اخلاقی و ارتباط‌‌دهی جسم و روان در دوران مدرن همچنان مطرح است و آثار و نتایج وی الهام بخش دانشمندان، پزشکان و فیلسوفان بوده است.