دیوار سبز آفریقا

بامشاد شناور-کارشناس محیط زیست: تخریب زمین معمولا از عوامل انسانی و طبیعی ناشی می‌شود. کشاورزی بیش‌‌از‌حد، چرای بیش‌از‌حد، تغییرات آب‌و‌هوا و آب‌وهوای شدید، شایع‌ترین علل هستند. فراتر از تأثیر بر زمین و محیط طبیعی، تخریب زمین تهدیدی جدی برای بهره‌وری کشاورزی، امنیت غذایی و کیفیت زندگی است. این موضوع در هیچ ‌کجا به اندازه کشورهای جنوب صحرای آفریقا فوریت ندارد، جایی که تخمین زده می‌شود 500 میلیون نفر در زمین‌های بیابان‌زایی زندگی می‌کنند که شدیدترین شکل تخریب زمین است. «بیابان‌زایی بزرگ‌ترین چالش زیست‌محیطی عصر ما» و «تهدیدی برای رفاه جهانی» است. این نوعی تخریب زمین است، به‌ویژه در زمین‌های خشک‌ که در آن بهره‌وری بیولوژیکی به دلیل فرایندهای طبیعی یا فعالیت‌های انسانی از بین می‌رود. با گرم‌تر‌شدن بیابان، مناطق حاصلخیز و نیمه‌حاصلخیز نزدیک به ‌طور فزاینده‌ای خشک می‌شوند. در سرتاسر قاره آفریقا، زمین‌های تخریب‌شده معیشت کشاورزان را به خطر می‌اندازد و اقتصادهای وابسته به کشاورزی را شکل می‌دهد، بهداشت عمومی و آموزش را به خطر می‌اندازد، در‌حالی‌که تجارت منطقه‌ای و جهانی را بی‌ثبات می‌کند و عامل اصلی درگیری‌ها و مهاجرت اجباری است. احیای زمین برای حفاظت از اکوسیستم‌ها، محرک رشد اقتصادی، کاهش بلایای طبیعی و افزایش بهره‌وری زمین و تأمین مواد غذایی ضروری است. این موضوع در جایی که چالش‌های سیاسی و امنیتی پیشرفت را به یک موضوع فوری تبدیل می‌کند، اهمیت دارد.

 اهداف و مزایای دیوار سبز آفریقا

ابتکار دیوار سبز بزرگ (GGWI) دارای هدف کلی مبارزه با تجاوز به بیابان از طریق شیوه‌های اثبات‌شده مدیریت پایدار زمین و تقویت و حفاظت از منابع طبیعی و سیستم‌های تولید و تحول است؛ در‌حالی‌که تضمین توسعه اجتماعی-اقتصادی جوامع محلی از طریق چند‌منظوره است. از اهداف این طرح 1-تولید ثروت، 2- تقویت دسترسی به خدمات اجتماعی اولیه، 3-مدیریت گذار به اقتصاد سبز به عنوان ابزاری برای ایجاد شرایط مناسب برای ظهور مراکز تولید روستایی، 4- یکپارچه‌سازی توسعه پایدار به منظور ریشه‌کنی فقر و ناامنی غذایی و 5-تقویت ظرفیت‌های سازگاری و تاب‌آوری جمعیت‌های محلی است. دیوار سبز بزرگ آفریقا یکی از جاه‌طلبانه‌ترین طرح‌های محیط‌زیستی این قاره است که با هدف مبارزه با بیابان‌زایی و احیای زمین‌های تخریب‌شده در سراسر منطقه ساحل انجام می‌شود. این تلاش عظیم برای احیای جنگل و بازسازی زمین در سراسر آفریقا، از سنگال در غرب تا جیبوتی در شرق امتداد دارد. این پروژه که به عنوان یک مانع طبیعی به طول هشت هزار کیلومتر در نظر گرفته شده است، برای توقف تجاوز به صحرای بزرگ آفریقا و ارائه مزایای محیط‌زیستی، اقتصادی و اجتماعی برای میلیون‌ها نفر از مردم منطقه طراحی شده است. ایده دیوار سبز بزرگ به دهه 1970 برمی‌گردد، زمانی که بیابان‌زایی به یک تهدید جدی برای معیشت، امنیت غذایی و محیط زیست تبدیل شد. رشد جمعیت، شیوه‌های کشاورزی ناپایدار و تغییرات آب‌وهوایی به تخریب بخش‌های وسیعی از زمین که زمانی میلیون‌ها نفر را حمایت می‌کردند، کمک کردند. در دهه 1980، مفهوم کاشت «دیوار سبز» از درختان برای جلوگیری از گسترش صحرا شروع به شکل‌گیری کرد و در سال 2007، اتحادیه آفریقا (African Union) رسما طرح دیوار سبز را آغاز کرد. هدف اولیه GGW احیای صد میلیون هکتار زمین تا سال 2030 است که در این فرایند 250 میلیون تن کربن را جذب می‌کند. این پروژه همچنین با هدف ایجاد 10 میلیون شغل سبز، بهبود امنیت غذایی و افزایش انعطاف‌پذیری در‌ برابر تغییرات آب‌و‌هوایی در 11 کشور شرکت‌کننده برای مبارزه با تخریب زمین و بازگرداندن حیات گیاهی بومی به چشم‌انداز انجام می‌شود (11 کشور رسما بخشی از آژانس پان‌آفریقایی دیوار سبز بزرگ (PAGGW) هستند: بورکینافاسو، جیبوتی، اریتره، اتیوپی، مالی، موریتانی، نیجر، نیجریه، سنگال، سودان و چاد، در‌حالی‌که هفت کشور فرعی دیگر ‌کشورهای صحرای آفریقا (کامرون، غنا، بنین، کیپ‌ورد، گامبیا، سودان جنوبی و سومالی)‌ هستند. مجموع کشورهای شریکی که اتحادیه اروپا با آنها همکاری می‌کند 18 کشور است). به ‌طور کلی اتحادیه آفریقا بر جنبه‌های سیاسی ابتکار GGW نظارت می‌کند، اما آژانس پان‌آفریقایی برای دیوار سبز بزرگ 

(African Agency for the Great Green Wall) که در سال 2010 تأسیس شد، مسئول هماهنگی و نظارت بر اجرای GGW و بسیج منابع لازم در کشورهای عضو است. علی‌رغم اهداف بلندپروازانه آن، پیشرفت دیوار سبز بزرگ متفاوت بوده است. تا سال 2023، فقط 18 میلیون هکتار زمین -‌حدود 18 درصد از هدف‌- با دستاوردهای قابل توجهی در کشورهایی مانند سنگال، اتیوپی و نیجریه بازسازی شده است. سنگال به‌تنهایی بیش از 11 میلیون درخت کاشته است، در‌حالی‌که اتیوپی میلیون‌ها هکتار زمین را بازسازی کرده است. این تلاش‌ها نه‌تنها چشم‌انداز را جوان کرده است، بلکه باعث افزایش تولید غذا، فرصت‌های شغلی و انعطاف‌پذیری محیطی برای بسیاری از جوامع شده است. جایی که دیوار سبز بزرگ پیشرفت کرده است، مزایای آن قابل توجه بوده است. احیای زمین‌های تخریب‌شده حاصلخیزی خاک و حفظ آب را بهبود بخشیده است و به جوامع این امکان را می‌دهد تا بار دیگر در کشاورزی پایدار شرکت کنند. این امر به کاهش ناامنی غذایی و بهبود معیشت کشاورزان کوچک کمک کرده است. علاوه ‌بر کاشت درخت، این پروژه جنگل‌کاری کشاورزی را ترویج می‌کند؛ جایی که درختان با محصولات ادغام می‌شوند تا تنوع زیستی و سلامت خاک را بهبود بخشند. علاوه‌بر‌این، GGW نقش مهمی در کاهش تغییرات آب‌و‌هوایی ایفا می‌کند. با جذب کربن در زمین بازسازی‌شده، این پروژه به کاهش رد پای کربن کلی منطقه کمک می‌کند. این راه‌حل مبتنی ‌بر طبیعت در منطقه‌ای که در‌حال‌حاضر به‌شدت در‌ برابر تغییرات آب‌و‌هوایی و تأثیرات آن، مانند خشک‌سالی شدید و تغییر الگوهای آب‌و‌هوایی آسیب‌پذیر است، حیاتی است. از نظر اجتماعی، این ابتکار هزاران شغل ایجاد کرده است، به‌ویژه در احیای زمین و کشاورزی‌ که ثبات اقتصادی را در منطقه‌ای که بی‌کاری و فقر شایع است، ارائه می‌دهد. این امر همچنین فشار مهاجرت را کاهش داده است؛ زیرا بسیاری از افرادی که زمانی خانه‌های خود را به دلیل تخریب زمین و کمبود فرصت ترک کرده بودند، اکنون می‌توانند باقی بمانند و از زمین‌های بازسازی‌شده امرار معاش کنند. با نگاه به آینده، موفقیت دیوار سبز به عوامل مختلفی بستگی دارد. فراتر از شالوده سیاسی قوی پروژه، رویکرد دقیق طراحی‌شده آن مزایای محیط‌زیستی را هم در سطح محلی و هم در سطح جهانی به ارمغان می‌آورد. این ابتکار از یک «رویکرد یکپارچه چشم‌انداز» 

(Integrated Landscape Approach) استفاده می‌کند که به هر کشور اجازه می‌دهد‌ به تخریب زمین، سازگاری و کاهش تغییرات آب‌و‌هوا، تنوع زیستی و جنگل‌داری در بافت محلی خود بپردازد. تلاش برای مبارزه با تخریب زمین بهترین راه برای رسیدگی به مسائل بسیار محلی و بهبود محیط زیست جهانی است. زمین اساس امرار معاش در این جوامع است و بهبود کیفیت خاک باعث بهبود عملکرد محصول و در نتیجه تولید کشاورزی و کیفیت کلی زندگی در جامعه می‌شود. این مزایای بسیار محلی همچنین راهی برای ایجاد منافع جهانی برای آب، زمین و طبیعت است.

 مأموریت

 توانمندسازی جوامع برای مبارزه با تخریب زمین، افزایش امنیت غذایی و ایجاد انعطاف‌پذیری در برابر تغییرات آب‌و‌هوایی از طریق مداخلات و آموزش پایدار.

 چشم‌انداز

 جهانی که در آن مناظر بازسازی‌شده رشد می‌کنند، جوامع شکوفا می‌شوند و انعطاف‌پذیری طبیعت در برابر تغییرات آب‌و‌هوا، فقر و ناامنی غذایی محافظت می‌کند.

 ارزش‌های اصلی

 ما با هدایت پایداری، جامعه‌محوری، نوآوری، یکپارچگی، همکاری، توانمندسازی و نظارت بر محیط زیست، تغییرات جامع و تأثیرگذار را هدایت می‌کنیم.

 اهداف

 بازسازی 100 میلیون هکتار از زمین‌های تخریب‌شده فعلی.

 جذب 250 میلیون تن کربن.

 ایجاد 10 میلیون شغل سبز تا سال 2030.

 ایجاد باارزش‌ترین دارایی‌های طبیعی بشریت: زمین حاصلخیز.

 ایجاد فرصت‌های اقتصادی برای جوان‌ترین جمعیت جهان.

 امنیت غذایی برای میلیون‌ها نفر که هر روز گرسنه می‌مانند.

 انعطاف‌پذیری آب و هوا در منطقه‌ای که در آن دما سریع‌تر از هر جای دیگر روی زمین در حال افزایش است.

 بازسازی و احیای زمین تخریب‌شده از طریق جنگل‌کاری و احیای جنگل.

 بازآفرینی طبیعی مدیریت‌شده توسط کشاورزان برای بازسازی و بهبود زمین‌های کشاورزی، جنگلی و مرتعی با تشویق به رشد مجدد سیستمیک درختان موجود یا بذرهای خود کاشته‌شده.

 ترویج فعالیت‌های معیشت جایگزین برای کاهش وابستگی به منابع طبیعی کمیاب، تقویت اقتصاد روستایی و ایجاد اشتغال.

 ترویج منابع جایگزین انرژی برای کاهش جنگل‌زدایی و افزایش ترسیب کربن.

 ترویج کشاورزی دیم برای تقویت امنیت غذایی و اقتصاد روستایی.

 ایجاد مزارع علوفه برای کاهش چرای بیش از حد، افزایش تولید دام و افزایش درآمد روستایی و کاهش درگیری کشاورزان و دامداران.

 تثبیت تپه‌های شنی برای حفاظت از زمین‌های کشاورزی و زیرساخت‌ها.

 توان‌بخشی برای افزایش فعالیت‌های معیشتی و امنیت غذایی.

 مدیریت منابع آب برای بهبود اثرات خشک‌سالی و ترویج شیوه‌های آبیاری.

 کمپین حساس‌سازی و آگاهی‌بخشی برای بسیج جوامع روستایی برای اجرای برنامه.

چالش‌ها و پیشنهادها

تنوع زیستی و احیای زمین‌های تخریب‌شده زیربنای پنج اولویت بالای بانک توسعه آفریقاست: ارائه محصولات مقاوم در برابر آب و هوا برای امنیت غذایی، تسهیل دسترسی به انرژی‌های تجدیدپذیر، حمایت از حفاظت و ارتقای تنوع زیستی کشاورزی، حفاظت از اکوسیستم‌ها، بهبود معیشت و رهایی میلیون‌ها نفر از فقر. ارکان سرمایه‌گذاری و کمک‌های مالی ازجمله بانک توسعه آفریقا در چارچوب محورهای (ارکان) ذیل است:

 سرمایه‌گذاری در مزارع کوچک و متوسط و تقویت زنجیره ارزش، بازارهای محلی، ساماندهی صادرات.

 احیای زمین و مدیریت پایدار اکوسیستم‌ها

 زیرساخت‌های مقاوم در برابر آب و هوا و دسترسی به انرژی‌های تجدیدپذیر

 چارچوب اقتصادی و نهادی مطلوب برای حکمرانی مؤثر، پایداری، ثبات و امنیت

 ظرفیت‌سازی

این ابتکار با چالش‌های قابل توجهی مواجه است. یکی از مسائل اصلی تأمین مالی است: این پروژه تا سال 2030 به 33 میلیارد دلار نیاز دارد، اما تنها بخشی از این مبلغ تاکنون تأمین شده است. بی‌ثباتی سیاسی در چندین کشور و هماهنگی ضعیف بین سهامداران نیز پیشرفت را کند کرده است. علاوه بر این، مقیاس بزرگ پروژه به این معنی است که نظارت مؤثر و تعهد پایدار برای موفقیت بلندمدت ضروری است. درختان و جنگل‌ها تنها بخشی از تمرکز طرح دیوار سبز بزرگ هستند، بسیاری از رسانه‌ها این پروژه را صرفا یک پروژه درخت‌کاری و تلاشی برای متوقف‌کردن گسترش بیابان به سمت جنوب می‌دانند اما در حالی است که طرح دیوار سبز بسیار ظریف‌تر از کاشت یک کمربند درختی در سراسر قاره است. پشت نام یا برند «دیوار سبز بزرگ»، افراد مختلف چیزهای متفاوتی می‌بینند. برخی از مردم فقط یک نوار درخت از شرق تا غرب را می‌بینند، اما هرگز دیدگاه این نبوده است. در نیجر، مالی و بورکینافاسو بازآفرینی طبیعی که توسط کشاورزان مدیریت می‌شود، نتایج بسیار خوبی به همراه داشته است. بازگرداندن درختان به یک چشم‌انداز و بازیابی شیوه‌های دارکشت‌ورزی یا آگروفارستری بدون کاشت درخت بسیار امکان‌پذیر است. این همچنین یک راه پایدار برای بازسازی جنگل‌های کشاورزی و پارک‌ها است. در این پروژه جنگل با بیابان نیست. بیابان یک اکوسیستم بسیار پایدار است. البته، مناطقی در حاشیه وجود دارد. به عنوان مثال در سنگال، موریتانی و نیجریه که در آن جابه‌جایی‌های شن و ماسه وجود دارد. اما از منظر جغرافیایی، در طول زمان کویر در این منطقه نسبتا پایدار بوده است. نمونه‌های موفقیت شامل بیش از 50 هزار هکتار درخت کاشته‌شده در سنگال است. بیشتر آنها گونه

Senegalia senegal هستند که برای کالایی که تولید می‌کند، صمغ عربی، ارزش اقتصادی دارد (صمغ عربی در درجه اول به عنوان یک افزودنی غذایی استفاده می‌شود). بخش کوچکی از درختان میوه نیز هستند که وقتی بالغ شوند، به مبارزه با سطوح بالای سوء‌تغذیه در مناطق روستایی کشور کمک می‌کند. حتی چشمگیرتر، تأثیر اجتماعی بالقوه پروژه است. بهبود کیفیت زمین و فرصت‌های اقتصادی ممکن است به مهار تروریسم در این کشورها کمک کند، جایی که قحطی و فقر جهش افراط‌گرایی سیاسی و مذهبی را تشدید کرده است. افزایش حمایت مالی، هم از سوی اهداکنندگان بین‌المللی و هم از سوی سرمایه‌گذاران خصوصی، حیاتی است. راه‌اندازی شتاب‌دهنده دیوار سبز بزرگ

(Great Green Wall Accelerator) در سال 2021، با تعهدات 14.3 میلیارد دلاری، تقویت شده است، اما برای دستیابی به اهداف بلندپروازانه تعیین‌شده برای سال 2030 به چیزهای بیشتری نیاز است. شتاب‌دهنده ارائه یک نقشه جامع از بودجه موجود، نظارت و ارزیابی تأثیر پروژه‌ها، ردیابی پیشرفت و اطمینان از حمایت هماهنگ‌تر بین کشورهای عضو GGW و حمایت از تلاش‌های جاری را بر عهده دارد. طرح دیوار سبز بزرگ از تمرکز اولیه خود بر کاشت درخت به سمت یک طرح توسعه روستایی جامع که هدف آن تغییر زندگی ساکنان «ساحل» (Sahel، یک منطقه جغرافیایی زیستی در آفریقاست که حد فاصل شمال صحرای بزرگ آفریقا و ساوانای سودانی در جنوب را شامل می‌شود) و به موزاییکی از مناظر سبز و سازنده در کشورهای مشارکت‌کننده تبدیل شده است. همان‌گونه که اشاره شد در اجرای دیوار سبر آفریقا پیشرفت زیادی حاصل شده است، تقریبا 18 میلیون هکتار از زمین‌های تخریب‌شده بازسازی شده و 350 هزار شغل در سراسر کشورهای دیوار سبز ایجاد شده است. با این حال، از چالش‌های آن می‌توان به بی‌توجهی به اولویت‌های ملی محیط‌زیستی، ساختارها و فرایندهای سازمانی ضعیف برای اجرا، فقدان جریان اصلی تغییرات محیطی و اقدام در استراتژی‌ها، سیاست‌ها و برنامه‌های عملیاتی بخش مربوطه، ناکافی‌بودن هماهنگی، تبادل و جریان اطلاعات در سطوح منطقه‌ای و ملی اشاره کرد و تخمین زده می‌شود برای دستیابی به جاه‌طلبی‌های دیوار سبز تا سال 2030 حداقل 33 میلیارد دلار مورد نیاز است. همچنین فشار فزاینده‌ای برای ترکیب استراتژی‌های جدید وجود دارد که فراتر از کاشت درخت است. GGW از یک تلاش صرفا احیای جنگل به یک برنامه کل‌نگر تبدیل شده که شامل مدیریت پایدار زمین، حفاظت از آب و توسعه اقتصادی است. موفقیت در این منطقه الگویی برای سایر مناطقی است که با چالش‌های مشابه روبه‌رو هستند و نشان می‌دهد که بشریت می‌تواند بر ناملایمات غلبه کند و توسعه پایدار را ارتقا دهد. با پیوستن بیشتر کشورها و سهامداران به این طرح، این پروژه می‌تواند الگویی برای سایر مناطقی باشد که با چالش‌های محیط‌زیستی مشابهی روبه‌رو هستند. دیوار سبز بزرگ همچنان چراغ امید برای آفریقا و جهان است که نمادی از توانایی بشر برای مبارزه با تخریب محیط زیست است.