ترویج علم: نیاز به هم‌ترازی و خیال‌ورزی

مقصود فراستخواه در مراسم بیست‌و‌پنجمین دوره جایزه ترویج علم درباره مسئولیت حکومت در قبال ترویج علم گفت «اینترنت اشیا، متاورس و هوش مصنوعی، این انقلاب‌های دیجیتال، محیط‌ها و ظرفیت‌های جدیدی را فراهم آورده است. این تکنولوژی‌ها آفاق جدید علم‌ورزی را به وجود آورده است. اما دولت‌ها در ایران چقدر آمادگی برای استفاده از ظرفیت‌های هوش مصنوعی را دارند». این بخشی از صحبت‌های مقصود فراستخواه، جامعه‌شناس، در مراسم بیست‌و‌پنجمین دوره جایزه ترویج علم ایران بود. در این مراسم از کنشگران و ترویج‌گران علم تقدیر شد. گزارش این نشست را در ادامه می‌خوانید.

ناترازی‌ها در ترویج علم

مقصود فراستخواه، سخنران مراسم، صحبت‌های خود را با یاد محمدامین قانعی راد، جامعه‌شناس، آغاز کرد. رساله دکترای مرحوم قانعی‌راد با عنوان نهضت شعوبیه و تأثیر آن در رشد تمدنی ما نقش مهمی در گسترش اندیشه علم‌ورزی داشت. فراستخواه در ادامه درباره مسئولیت حکومت در برابر شش ناترازی در ترویج علم گفت. «ما شش ناترازی و ناهم‌زمانی با جهان در ترویج علم داریم: 1. تکنولوژی، 2. آکادمیک، 3. اقتصادی، 4. دیپلماسی، 5. روانی، 6. فرهنگی. مسئولیت حکومت کاهش ناترازی‌ها و ناهم‌زمانی‌های کشور با جهان است». فراستخواه در توضیح ناهم‌زمانی آکادمیک و ناترازی اقتصادی شرح داد: «علم یک نهاد اجتماعی است. برای اینکه علم توسعه پیدا کند، باید به شکل اجتماعی توسعه پیدا کند. توسعه علم بدون استقلال دانشگاهی و آزادی علم میسر نیست. سبد خرید خانوارها با نابرابری‌های وحشتناک، باعث می‌شود علم بسط و گسترش پیدا نکند. بخت‌های علم‌ورزی مدام در ایران کاهش می‌یابد». او در توضیح ناترازی‌های فرهنگی گفت: «حتی در علوم فنی هم خط قرمزهای زیادی وجود دارد و باعث می‌شود علم در ایران به‌سرعت رشد نکند».

متاورس: غوطه‌وری در علم

بخش اصلی صحبت‌های فراستخواه به ناترازی تکنولوژی اختصاص یافت: «در سال‌های اخیر انقلاب‌های بزرگی در عرصه تکنولوژی رخ داده است، مانند اینترنت اشیا، متاورس و هوش مصنوعی، این انقلاب‌های دیجیتال، محیط‌ها و ظرفیت‌های جدیدی را فراهم آورده است. این تکنولوژی‌ها آفاق جدید علم‌ورزی را به وجود آورده است. اما دولت‌ها در ایران چقدر آمادگی برای استفاده از ظرفیت‌های هوش مصنوعی را دارند. فیلترینگ و اختلال در اینترنت باعث شده ناترازی در علم‌ورزی به وجود بیاید». فراستخواه از نیاز به پارادایم جدید در ترویج علم گفت: «هوش مصنوعی فرصت‌های نوپدید یادگیری را ایجاد کرده است. شاخص آمادگی دولت در هوش مصنوعی شاخصی است که نشان می‌دهد چقدر دولت‌ها می‌توانند از قابلیت‌های هوش مصنوعی در حکمرانی استفاده کنند. ما به پارادایم جدید در ترویج علم نیاز داریم تا بتوانیم از محیط‌های جدید یادگیری برای ترویج علم استفاده کنیم». متاورس غوطه‌وری در علم را برای کودکان ایجاد کرده است. در این فضا کودکان بهتر می‌توانند تمرین‌های علم‌آموزی و علم‌وزری داشته باشند. فراستخواه ویژگی‌های این محیط‌های جدید یادگیری را افزایش سرعت، دقت و کیفیت برشمرد: «متاورس باعث تحول در حس‌آمیزی، تحول در رنگ‌آمیزی و… می‌شود. اما در ایران به دلیل فراهم‌نبودن زیرساخت‌ها، سیاست‌های نادرست، قوانین و… کودکان این فرصت‌های جدید یادگیری را از دست می‌دهند».

فراستخواه تأکید کرد: «متاورس سطح و درک عمومی از دانش را افزایش می‌دهد». او درباره قابلیت‌های متاورس در حوزه علم‌آموزی گفت: «بازی‌های علمی و آزمایشگاه‌های علمی که در متاورس وجود دارد، باعث افزایش فعالیت مغز کودکان می‌شود. در‌هم‌آمیختن تجارت آنلاین-آفلاین سبب می‌شود قابلیت‌های تجسمی، تفکر انتقادی، بدیل‌اندیشی و شبیه‌سازی در نسل جدید رشد یابد اما در شرایط فعلی، کودکان که وارد مدارس می‌شوند، گویی وارد موزه‌های آموزشی شده‌اند. سیستم‌های آموزشی نه‌تنها باعث رشد، فهم و درک علمی نمی‌شوند، بلکه در فراهم‌آوردن سرویس فنی به دانش‌آموزان عاجز است».

پوست، مغز و یادگیری

این جامعه‌شناس درباره ارتباط بدن و یادگیری گفت: «یادگیری تنها به واسطه مغز انجام نمی‌شود. کودکان با بدن‌شان، با غریزه و حس به کلاس می‌آیند. دانش‌آموزان با بدن‌شان یاد می‌گیرند. مغز در نوک انگشتان است، مغز فقط در سر نیست. مغز در پوست کودکان است. در متاورس کاستی‌های بدن‌مند محیط مجازی برطرف می‌شود. کمبودهای محیط‌های مجازی گذشته در متاورس جبران می‌شود». فراستخواه در‌باره روش جدید تعلیم گفت: «پداگوژی، روش تدریس به اطفال است. این روش اگرچه کارآمد است اما دانش به صورت عمودی از بالا به پایین تعلیم داده می‌شود، در‌حالی‌که امروزه می‌دانیم علم باید سر کلاس از طریق دانش‌آموزان ساخته و درک شود. متاورس این ظرفیت را دارد که یادگیری را به صورت افقی و مشارکتی‌تر از قبل کند. در‌واقع نیاز داریم از پداگوژی عبور کنیم و با استفاده از ظرفیت‌های متاورس و واقعیت افزوده، دانش را دموکراتیک کنیم».

فراستخواه در ادامه از لزوم در انحصار درآوردن علم از شرکت‌ها و نهادهای خاص گفت: «اگر دولت و ملت با همکاری هم بتوانند شکاف‌های دیجیتال سال‌های گذشته را برطرف کنند و همه خانواده‌ها در همه شهرهای این سرزمین به تکنولوژی دسترسی برابر داشته باشند، علم‌آموزی دموکراتیک می‌شود. آن زمان علم از انحصار دولت، دانشگاه و سیستم‌های خاص خارج می‌شود. علم در حلقه‌های محلی و گروه‌ها به شکل ریزومی بسط پیدا می‌کند. هر فردی می‌تواند گرهی از حلقه‌های اتصال علم شود. در‌این‌صورت رواج اجتماعی علم صورت می‌گیرد».

تمدن با خیال ساخته می‌شود

در بخش پایانی سخنرانی، سیاوش صفاریان‌پور، مجری، پرسید: با توجه به نبود امکانات و زیرساخت‌های لازم در کشور تصور جهان متاورس برای ایران جنبه‌ای خیال‌پردازانه دارد. آیا ما می‌توانیم به آن برسیم یا جهان متاورس تنها در رؤیا و خیال‌مان باقی خواهد ماند؟ فراستخواه در پاسخ گفت: «تمام تمدن با خیال است. ما هیچ، با خیال! ما با قدرت تخیل‌مان می‌توانیم توسعه پیدا کنیم. در طول تاریخ همیشه صور خیال ایران را ساخته است. هیچ‌وقت ایران آماده نبوده، هیچ‌وقت با جهان هم‌زمان نبوده. مشکل ما نبود تکنولوژی نسل پنجم اینترنت 5G نیست. به ما القا شده که این وضعیت درخورمان است. ما باید از دنیای خیال کنشگران، اندیشمندان و شهروندان استقبال کنیم تا دنیای بهتری برای ما تصور کنند».

مؤسسه رحمان: برگزیده بخش کنشگر علم و جامعه

در بخش دیگر مراسم از کنشگران عرصه علم با لوح سپاس تقدیر به عمل آمد. اسامی برندگان جایزه ترویج علم سال 1403 به شرح زیر است:

بخش کنشگر علم و جامعه (جایزه استاد محمدامین قانعی‌راد): مؤسسه غیر‌دولتی، غیر‌انتفاعی و عام‌المنفعه «رشد، حمایت، اندیشه؛ رحمان».

بخش تلاش پایدار: دکتر حسین معماریان و دکتر فروزان خردپژوه.

بخش آموزگاران مناطق کم‌برخوردار (بزرگداشت محمد بهمن‌بیگی): سکینه کیانی (همسر مرحوم بهمن‌بیگی) و سهراب علیدوستی شهرکی (جایزه بهمن‌بیگی).

بخش انجمن‌ها و نهادهای مروج علم: کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان.

بخش رسانه و ترویج علم: کاظم کوکرم.

بخش تلاش‌های خلاقانه و نوآورانه در ترویج علم: علی‌اصغر سعدآبادی.

بخش محیط‌ زیست (بزرگداشت هنریک مجنونیان): سعید انصاریان.

بخش ادبیات کودک (بزرگداشت توران میرهادی): دکتر مهری پریرخ و دکتر سیدکاظم حافظیان رضوی.

مراسم جایزه ترویج علم، هم‌زمان با هفته علم در خدمت توسعه پایدار از سوی انجمن ترویج علم ایران برگزار شد. در این مراسم فاطمه مهاجرانی سخنگوی دولت، هادی خانیکی استاد ارتباطات، حسین سراج‌زاده جامعه‌شناس و دیگر ترویج‌گران عرصه اجتماعی حضور داشتند. مراسم بیست‌و‌پنجمین دوره جایزه ترویج علم ایران 24 آبان 1403 در تالار ایوان شمس برگزار شد.