از جنگل هیرکانی ۵۰ میلیون ساله ایران چه چیز می‌دانیم؟

جنگل‌های هیرکانی، واقع در شمال ایران و امتداد ساحل جنوبی دریای خزر، یکی از اکوسیستم‌های جنگلی منحصربه‌فرد جهان به شمار می‌روند. این جنگل‌ها که نام خود را از منطقه باستانی هیرکانیا گرفته‌اند، نواری سبز به طول تقریبی ۸۵۰ کیلومتر را تشکیل می‌دهند و از غرب به قفقاز و از شرق به مناطق نیمه‌بیابانی جدا شده‌اند.

به گزارش فرارو، این اکوسیستم، به عنوان یک پناهگاه زیستی (refugium) شناخته می‌شود که گونه‌های گیاهی و جانوری متعددی را از دوران‌های زمین‌شناختی گذشته حفظ کرده است. اهمیت علمی این جنگل‌ها نه تنها در تنوع زیستی بالا، بلکه در نقش کلیدی آنها در پایداری محیط زیستی منطقه نهفته است. در این مطلب، بر اساس مطالعات علمی معتبر، به بررسی قدمت این جنگل‌ها و تأثیرات آنها بر محیط زیست می‌پردازیم.

قدمت جنگل‌های هیرکانی به دوران سوم زمین‌شناسی (Tertiary) بازمی‌گردد، که حدود ۲۵ تا ۵۰ میلیون سال پیش را شامل می‌شود. بر اساس گزارش مرکز میراث جهانی یونسکو، این جنگل‌ها بخشی از پوشش گیاهی گسترده‌ای بودند که بخش عمده‌ای از نواحی معتدل شمالی را پوشش می‌دادند. این اکوسیستم در طول دوران کواترنری (Quaternary)، که از حدود ۲٫۵ میلیون سال پیش آغاز شد، به عنوان یک پناهگاه عمل کرده و از تأثیرات یخبندان‌های گسترده جان سالم به در برده است.

مطالعات پالئواکولوژیکی، مانند بررسی تاریخچه گیاهی ۲۰ هزار ساله در شمال ایران، نشان می‌دهد که این جنگل‌ها در دوران یخبندان آخر (Last Glacial Maximum) به عنوان پناهگاه زیستی عمل کرده و گونه‌های درختی مانند بلوط، راش و ممرز را حفظ کرده‌اند. تحقیقات اخیر در مجله Paleogeography, Palaeoclimatology, Palaeoecology تأیید می‌کند که گسترش جنگل‌های راش-ممرز در اوایل هولوسن (Holocene) با تأخیر ۳۰۰۰ ساله همراه بوده، که این امر به دلیل تغییرات آب و هوایی پس از یخبندان است. این قدمت طولانی، جنگل‌های هیرکانی را به یکی از قدیمی‌ترین اکوسیستم‌های جنگلی جهان تبدیل کرده و ارزش ژنتیکی بالایی برای تحقیقات تکاملی فراهم می‌آورد.

تأثیرات محیط زیستی جنگل‌های هیرکانی بر منطقه بسیار گسترده و چندجانبه است. نخست، این جنگل‌ها به عنوان یک مرکز تنوع زیستی عمل می‌کنند و بیش از ۳۲۰۰ گونه گیاهی و ۵۸۰ گونه جانوری را در خود جای داده‌اند، که بسیاری از آنها اندمیک (بومی) هستند. حفظ این تنوع، پایداری زنجیره غذایی و تعادل اکولوژیکی را تضمین می‌کند. از منظر هیدرولوژیکی، جنگل‌ها نقش کلیدی در تنظیم جریان آب دارند؛ ریشه‌های عمیق درختان، نفوذ آب به خاک را افزایش داده و از فرسایش جلوگیری می‌کنند، که این امر کیفیت و کمیت منابع آب زیرزمینی را بهبود می‌بخشد. مطالعات نشان می‌دهد که از دست رفتن این اکوسیستم منجر به کاهش کیفیت آب و تغییرات در رژیم هیدرولوژیکی می‌شود.

همچنین، جنگل‌های هیرکانی در تنظیم آب و هوا مؤثرند؛ آنها دی‌اکسید کربن را جذب کرده و اکسیژن تولید می‌کنند، که این فرآیند به کاهش اثرات گرمایش جهانی کمک می‌کند. تحقیقات در Frontiers in Forests and Global Change تأکید می‌کند که این جنگل‌ها مقاومت و تاب‌آوری بالایی در برابر تغییرات آب و هوایی دارند، اما فشارهای انسانی مانند تغییر کاربری زمین، این ویژگی‌ها را تهدید می‌کند.

از سوی دیگر، این اکوسیستم در حفاظت خاک نقش دارد؛ پوشش گیاهی متراکم، از لغزش زمین و سیلاب‌ها جلوگیری می‌کند، که در مناطق کوهستانی البرز حیاتی است. علاوه بر این، جنگل‌ها بر اقتصاد محلی تأثیر مثبت دارند، زیرا منبع چوب، گیاهان دارویی و گردشگری اکولوژیکی هستند، اما بهره‌برداری ناپایدار منجر به کاهش اتصال اکوسیستمی و از دست رفتن ارزش‌های زیست‌محیطی می‌شود. مطالعات اخیر نشان می‌دهد که تغییرات آب و هوایی، به ویژه در بخش شرقی (گلستان)، تأثیرات شدیدتری بر این جنگل‌ها دارد و می‌تواند منجر به از دست رفتن گونه‌های خاص مانند بلوط شاه‌بلوطی شود.