علم، استقلال و شهادت؛ نگاهی به نقش دانشمندان در اقتدار ملی

جهان استکبار و سلطه، کشورهای مستقل، مقتدر و خودباور را که تمایلی به زیر بار ظلم، استعمار و تسلط خارجی ندارند، نمی‌پذیرد و این استقلال هزینه دارد. استقلال سیاسی هر کشوری دارای هزینه است و جمهوری اسلامی ایران از آغاز پیروزی انقلاب تاکنون، بار سنگین این هزینه‌ها را تحمل کرده است. از دست دادن رهبران عالی‌رتبه، رئیس‌جمهورها، نخست‌وزیران و دانشمندان هسته‌ای و نظامی برجسته، نمونه‌هایی از این هزینه‌هاست.

این امر به خوبی نشان می‌دهد که استقلال سیاسی نیازمند تداوم سرمایه‌گذاری در حوزه علم و فناوری است. ضربه‌ای که ترور دانشمندان به ساحت علم و امنیت علمی وارد می‌کند، فراتر از درک معمولی است. این موضوع تنها از دست دادن یک فرد نیست، بلکه از دست دادن سرمایه‌ای عظیم از دانش، تجربه، ایده‌ها و پتانسیل‌های پژوهشی است که سال‌ها در راستای پیشرفت کشور تجمیع شده‌اند. چنین اتفاقاتی باعث ایجاد حس ناامنی و دلسردی در میان جامعه علمی می‌شود که خود نوعی سرمایه‌سوزی گسترده محسوب می‌گردد.

این اولویت‌ها از اهمیت بالایی برخوردارند و همواره باید در راستای تحقق آنها تلاش کرد. مرجعیت علمی به عنوان یکی از محورهای کلیدی توسعه، امری است پایدار و بنیادین. اینجانب به همراه دو تن از همکاران علمی، کتابی با عنوان «مرجعیت علمی: پلی بین ایده تا پدیده» را تألیف کرده‌ایم که مورد تصویب و حمایت شورای علمی فرهنگستان علوم ایران قرار گرفته است. این اثر به بررسی نحوه تبدیل یک ایده یا جرقه ذهنی — چه از سوی دانشجو، شهروند یا دانشمند — به یک پدیده علمی، اقتصادی یا اجتماعی می‌پردازد. این فرایند نیازمند عبور از چالش‌های موجود در مسیر «پل مرجعیت علمی» است؛ یعنی ایجاد زیرساختی که بتواند ایده‌ها را به محصول، خدمت، ثروت و در نهایت پدیده تبدیل کند.

بنابراین مهم‌ترین اولویت علمی کشور، مرجعیت علمی است. زیرا زمانی که یک کشور در زمینه علم و فناوری مرزشکنی کند و بتواند علوم و فناوری‌های نوینی را خلق کند، نه تنها قدرت رقابت‌پذیری فراوانی پیدا می‌کند، بلکه به مرحله رقابت‌ناپذیری نیز می‌رسد. این رقابت‌ناپذیری، توانایی تولید محصولات منحصر به فردی است که دیگران از تولید آنها عاجزند، مانند سیستم‌های دفاعی آفندی و پدافندی، محصولات غذایی، پوشاک، تجهیزات صنعتی و فناوری‌های هوافضای داخلی.

در دوران وزارت، تلاش مجموعه ما بر این بود که این اولویت‌ها را از حیطه نظری به سطح عملیاتی منتقل کنیم. البته این مسیر با چالش‌های متعددی همراه بود، اما تلاش شد تا گام‌هایی مؤثر در جهت تحقق این اهداف استراتژیک برداشته شود.

نیاز است زمینه‌های لازم برای حضور و فعالیت نخبگان علمی و تخصصی در داخل فراهم شود تا این افراد اقدام به مهاجرت نکنند و دانش و یافته‌های خود را به کشورهای دیگر منتقل نسازند. این امر مستلزم حذف بروکراسی‌های اداری و ایجاد فضایی است که نخبه بتواند در موقعیتی اثربخش و پویا فعالیت کند. اگرچه این کار در آغاز ممکن است نیازمند هزینه و منابع باشد، اما با برنامه‌ریزی منسجم و بلندمدت قابل تحقق است.

در کتاب «مرجعیت علمی»، پیشنهادی مطرح شده است که دانشگاه‌ها باید به عنوان مراکزی تولیدی و نه مصرفی در نظر گرفته شوند. خروجی دانشگاه‌ها و مراکز آموزش عالی، نیروی انسانی متخصص، دانشمند و فکرکرده است. با این حال، از آنجا که دانشجویان به صورت رایگان وارد این مراکز می‌شوند و پس از فارغ‌التحصیلی در بخش‌های مختلف دولتی و خصوصی فعالیت می‌کنند، هزینه‌های آموزشی آنها به طور مستقیم بازگشت نمی‌یابد.

یکی از راهکارهای پیشنهادی، تشکیل یک صندوق ملی از محل کارکرد وزارتخانه‌های آموزش و پرورش، علوم و بهداشت است، به گونه‌ای که هر فارغ‌التحصیل پس از ورود به بازار کار (چه در بخش دولتی و چه در بخش خصوصی)، مبلغی معادل هزینه تمام‌شده آموزش خود را به صورت اقساط کوچک (مثلاً ۲ درصد از حقوق ماهانه) به این صندوق واریز کند. این مدل در بلندمدت می‌تواند به خوداتکایی مالی دانشگاه‌ها کمک کند و نیاز آنها به بودجه دولتی را کاهش دهد.

در حال حاضر، دانشگاه‌ها افراد متخصصی را تربیت می‌کنند که بدون پرداخت هزینه، توسط بخش‌های مختلف اقتصادی جذب می‌شوند. در حالی که فرایند یادگیری و تربیت نیروی متخصص نیازمند سرمایه‌گذاری است. لذا راهکارهایی برای بازگشت سرمایه وجود دارد که نیازمند بهره‌گیری از تجربیات بین‌المللی و نوآوری در ساختارهای داخلی است. این رویکرد نه تنها به نفع کشور بوده و از سرمایه‌های انسانی بهره‌مند می‌شود، بلکه باعث ایجاد احساس ارزشمندی در میان نخبگان نیز خواهد شد.

نتیجه این سرمایه‌گذاری، تحقق اقتدار ملی، توسعه علمی و اجتماعی و پیشرفت پایدار خواهد بود. به جوانان و دانشجویان توصیه می‌شود دانش و پژوهش را به عنوان ابزار اصلی تغییر و پیشرفت جامعه جدی بگیرند، از فرصت‌های موجود به خوبی استفاده کنند و با ایمان به آینده و پشتکار فراوان، مسیر خود را ادامه دهند.

در پایان، شهادت عزیزان هموطن، به ویژه دانشمندان و خادمان علم و دانش، را به تمامیت ملت ایران تسلیت می‌گوییم. امید است مسئولان نسبت به حمایت جدی‌تر از خانواده‌های آسیب‌دیده اهتمام ویژه‌ای داشته باشند. خون شهدا، همچنان سرمایه‌ای باارزش در مسیر عزت و استقلال کشور خواهد بود.