ماجرای عدم ثبت جهانی این بازی ۳ هزار ساله ایرانی چه بود؟

 کشتی گیله‌مردی الان به صورت قانونمند درآمده و در دو زمان چهاردقیقه‌ای به صورتِ «زدن» اجرا می‌شود، یعنی کشتی‌گیران یکدیگر را می‌زنند و به محض این که به هم چسبیدند و کشتی را شروع کردند یا داور سوت زد، مشت زدن قطع می‌شود. وقتی کشتی‌گیران به هم چسبیدند، کشتی کاملا سرپاست و به جز کف پا حتی اگر انگشت دستشان به زمین بخورد بازنده محسوب می‌شوند.

به گزارش اطلاعات آنلاین، دو مرد جوان چشم در چشم یکدیگر دوخته‌اند؛ آن‌چنان خیره که گویی انگار پلک زدن را بلد نیستند! از این سو به آن سو می‌روند در حالی‌که تقریبا تا کمر خم شده و یک دستشان را به عقب دراز کرده‌اند، درست موازی با سطح زمین. هر دو با دست چپ یکدیگر را نشانه می‌گیرند. این دست آماده حمله است اما حمله‌ای در کار نیست. تنها هر از گاهی دست یکی به مچ یا بازوی دست حریف ضربه‌ای می‌زند و فورا عقب‌نشینی می‌کند. بازی ادامه دارد.

حریفان همچنان رو به یکدیگر گارد گرفته‌اند. هرکدام از کشتی‌گیران پاها را بیشتر از عرض شانه باز کرده و یک قدم به سمت دیگری می‌رود و زود برمی‌گردد و همچنان که با تکرار این وضعیت، دور میدان چرخ می‌زنند با نهایت دقت یکدیگر را می‌پایند و گاهی با دست چپ بر دست دیگری ضربه می‌زنند.

نفس‌ تماشاچیان در سینه حبس شده است. همه خیره‌اند تا ببینند کدام‌یک مُشت اول را می‌زند. گهگاهی صدای یاعلی و تشویق یا راهنمایی دادن که «بزن» یا «عقب برو» از بین برخی تماشاچیانی که دورتادور میدان بازی نشسته‌اند به گوش حریفان می‌رسد. 

نگاه‌های همه همچنان خیره است. یکی از کُشتی‌گیران که در این مسابقه شرکت نکرده در کنارم نشسته و با اضطراب فراوان، حریفی را که دستبند قرمز به دست دارد دنبال می‌کند. می‌پرسم: چرا این دو کشتی‌گیر چشم در چشم یکدیگر، سرشان را به سمت هم خم کرده و فقط به این طرف و آن طرف می‌روند و هیچ‌کاری نمی‌کنند؟ نگاه تعجب‌آمیزی به من می‌اندازد و به تماشا ادامه می‌دهد و با لهجه محلی مازندرانی چیزی را خطاب به کشتی‌گیری که طرفدارش است فریاد می‌زند.

می‌گویم اولین بار است که دارم کُشتی گیله‌مردی را تماشا می‌کنم و از همه کارهایی که کشتی‌گیران انجام می‌دهند حیرت‌زده‌ام. می‌گوید: هرکدام از حریف‌ها در کمینند تا مشتی به صورت دیگری بکوبند! باید مراقب باشند و جاخالی بدهند که ضربه به آن‌ها نخورد. چند نوع کشتی گیله‌مردی داریم. دست به دست داریم، زدن داریم. 

این دو حریف را که می‌بینید در حال کشتی گیله‌مردی «زدن» هستند. اگر با هم توافق کنند می‌توانند زدن را بی‌خیال شوند و دست به دست مثل کشتی آزاد معمولی ادامه بدهند. گاهی وقتی خسته می‌شوند همان وسط کشتی به توافق می‌رسند که با فن دست به دست مسابقه بدهند. 

می‌پرسم کشتی‌گیر پیروز چه ویژگی‌هایی دارد که بر حریف غلبه می‌کند؟ توضیح می‌دهد: این ورزشکاران، کشتی‌گیران حرفه‌ای هستند و هرکدام باید روزی ۷-۶ ساعت تمرین کنند. در کشتی گیله‌مردی، ورزشکار باید زرنگ باشد و هوش بالایی داشته باشد که بتواند به موقع در برابر ضربه دست حریف جاخالی بدهد؛ وگرنه مشت به صورتش می‌خورد. خیلی پیش آمده که فک و دندان ورزشکاران شکسته. بعد با هیجانی اضطراب‌آلود می‌گوید: اگر جاخالی ندهند باید چند برابر یک جایزه که مثلا یک گوسفند یا گاو  – که به آن وَرزا می‌گوییم- است پول درمان فک و دندان بدهند.

خیز کشتی‌گیران 

کشتی‌گیران همچنان خیره در چشم یکدیگر هستند که داور سوت پایان را می‌زند. چهار دقیقه اول بدون نتیجه تمام شد و بلافاصله چهار دقیقه بعدی آغاز می‌شود. عرق از سر و روی کشتی‌گیران جاری است. چرخش‌های دورتادور میدان بازی، در حالی که در چشم هم خیره‌اند ادامه پیدا می‌کند. این‌بار حریفان جدی‌تر از قبل به سمت یکدیگر خیز برداشته‌اند. بالاخره دو حریف با یکدیگر گلاویز می‌شوند، بدون این که آن مشت سنگین را به دیگری زده باشند. 

هیجان این بازی باستانی مرا هم به وجد می‌آورد و با هر خیزی که کشتی‌گیر دستبند قرمز به سمت دیگری برمی‌دارد به همراه تماشاچیان فریاد می‌زنم. همه منتظر ضربه نهایی هستیم. در چشم‌برهم‌زدنی، موقعیت‌ کشتی‌گیران تغییر می‌کند. همین است که ناگهان حریف دستبند قرمز، کشتی‌گیر دیگر را به سمت ما که در حال تماشا و تشویق هستیم فراری می‌دهد. فریادکنان از جا برمی‌خیزم و فرار می‌کنم. کشتی‌گیری که در کنارم نشسته بود سراغم می‌آید و مرا برمی‌گرداند. می‌گوید: نترس، گاهی این‌طور می‌شود که حریف به داخل جمعیت تماشاگران هول داده می‌شود. 

چند دقیقه بعد با چشم خودم این صحنه را می‎بینم. درحالی که دو کشتی‌گیر شانه‌های یکدیگر را محکم گرفته‌اند، آن حریف که دستبند آبی دارد در کسری از ثانیه، دیگری را به سمت تماشاچیانی که در چندقدمی ما بودند فراری می‌دهد. کشتی از میدان بازی به مقر تماشاچیان رسیده است. چند نفر بر روی هم می‌افتند. جیغ بلندی از سوی جمعیت به آسمان می‌رود.

هیجان همه‌جا را فرا گرفته است. گزارشگر از توی بلندگو فریاد می‌زند و مرحبا می‌گوید. تا این که داور سوت می‌زند و کشتی‌گیران از میان تماشاچیان به زمین برمی‌گردند و سرانجام بازی به نفع کشتی‌گیری که ما طرفدارش بودیم تمام می‌شود. در عمرم چنین مسابقه مهیجی ندیده بودم.  

حمایت مردم از پهلوانان

با پایان هر دور از مسابقه، ورزشکار پیروز به همراه فردی دیگر دورتادور میدان می‌چرخند. تماشاچیان برای حمایت از پهلوان پیروز به داخل پلاستیک سیاه‌رنگی که در دست آن فرد است پول می‌اندازند. به ما که می‌رسند کشتی‌گیری که کنارم نشسته به احترام فرد پیروز از جا برمی‌خیزد، به او خداقوت می‌گوید و از جیبش تعداد زیادی اسکناس بیرون می‌آورد و به داخل پلاستیک می‌اندازد. 

از دیگر بخش‌های جذاب و تماشایی مسابقه کشتی گیله‌مردی که ما یک دوره از آن را در جریان رویداد ۹۰ سالگی شهرداری تنکابن و در محل آمفی‌تئاتر روباز پارک هنرمندان در حاشیه رودخانه چشمه‌کیله شهر تماشا می‌کنیم، نیایش پیش از شروع بازی است. ورزشکاران در یک ردیف منظم ابتدا رو به سوی قبله می‌ایستند.

در حالی که یک دست بر کمر ورزشکار کناری گذاشته‌اند همه با هم یک قدم جلو می‌آیند، خم شده، دستی بر زمین زده و آن را به نشانه احترام می‌بوسند. سپس اولین نفر از صف جدا شده، رو به همان سمت، تا جایی که می‌تواند به بالا می‌پرد، در حالی که همزمان دستانش را به پاهایش نزدیک می‌کند. این حرکت به نوعی نشان‌دهنده آمادگی جسمانی کشتی‌گیران نیز هست. همین حرکت را یک‌بار هم رو به سمت مشهد و حرم امام رضا (ع) انجام می‌دهند.

ناکامی در ثبت‌جهانی 

در حاشیه این مسابقات که با استقبال زیادی از سوی مردم همراه بود، از سرپهلوان رضا شاه‌منصوری که ۲۰ سال کشتی کار کرده و ۱۲ سال عنوان سرپهلوانی کشتی گیله‌مردی را دارد می‌خواهم تا درباره این ورزش باستانی بیشتر بگوید.

او با بیان این که قدمت این کشتی به‌طور دقیق مشخص نیست، می‌گوید: آثاری از برگزاری مسابقات در ادوار گذشته به دست آمده که براساس آن می‌گویند این ورزش حدود سه‌هزار سال قدمت دارد.

شاه‌منصوری با بیان این که متأسفانه به دلیل مشت زدن و زمان طولانی که کشتی گیله‌مردی داشت نتوانستیم آن را ثبت جهانی کنیم، می‌افزاید: الان زمان آن را کم کرده‌ایم و پهلوانان در دو زمان چهاردقیقه‌ای به صورتِ زدن مسابقه می‌دهند و اگر در این دو مرحله به نتیجه نرسند یک زمان سه‌دقیقه‌ای بدون زدن، دست به دست می‌گیرند. اگر در این مرحله هم نفر برنده مشخص نشد، باسکول می‌گذاریم و هر کشتی‌گیر که سبک‌تر باشد برنده است. 

او با اشاره به آیین نیایش که پیش از شروع بازی برگزار می‌شود می‌گوید: پهلوانان پنج تا هشت قدم رو به قبله رفته و سجده کرده و بر زمین بوسه می‌زنند که بگویند از خاک برآمدیم و به خاک برمی‌گردیم. بعد یک پرش بلند رو به قبله دارند. بعد از پرش اول، همین آداب را رو به حرم امام رضا (ع) انجام می‌دهند. 

امان‌خواهی کشتی‌گیران

حرکتی که در ابتدا کشتی‌گیران رو به هم انجام می‌دهند و یک دستشان را عقب نگه می‌دارند برای چیست؟ مسئول کشتی گیله‌مردی استان مازندران پاسخ می‌دهد: این حرکت، گارد زدن است که کشتی‌گیر فاصله را حائل می‌کند. یک خط قرمز بین‌ دو پهلوان هست که اگر از آن عبور کنند احتمال خوردن مشت بالاست.

سرپهلوان شاه‌منصوری در پاسخ به این پرسش که در مرحله گارد گرفتن چه زمانی کشتی تمام می‌شود می‌گوید: کشتی زمانی قطع می‌شود که کشتی‌گیر با مشت به زمین بخورد وگرنه چک زدن و مشت زدن امتیازی ندارد و تنها بهانه‌ای است تا حریف را بترسانند و به پاهای حریف برسند. حریفی که مرتب چک یا مشت بخورد تا وقتی به زمین نخورد امتیازی را از دست نمی‌دهد، مگر این که عقب‌نشینی کند. در حین بازی، هر کشتی‌گیر می‌تواند با کف زدن، امان‌خواهی کند تا بازی متوقف شود. اگر بیش از چهار بار امان‌خواهی کند به‌عنوان بازنده معرفی می‌شود. 
***
دو هفته از تماشای آن مسابقات هیجان‌انگیز کشتی گیله‌مردی گذشته و تماشای فیلم مسابقات برایم به یک عادت روزانه تبدیل شده است. متأسفانه این ورزش باستانی آن‌طور که نیاز است در ایران معرفی نشده که اگر بشود، حدس می‌زنم شمار طرفدارانش سر به فلک بگذارد!

کشتی گیله‌مردی به‌عنوان نماد و نشانه‌ای از پهلوانی و مردانگی در سال ۱۳۹۰ خورشیدی به‌عنوان میراث ناملموس در فهرست آثار ملی ثبت شده است، به امید روزی که این بخش از فرهنگ ساکنان حاشیه خزر جهانی شود.