بحران جوانی

کیهان زرین‌نقش  – رئیس اتاق فکر اصفهان

هر جامعه‌ای در طول زمان دچار تغییرات زیادی است که این تغییرات بر ابعاد مختلف جامعه تأثیر‌گذار است. گاهی برآیند این تحولات چنان قدرتمند است که منجر به نوعی جهت‌گیری خاص در جامعه می‌شود و این جهت‌گیری‌ها، هم در طول زمان قابل مشاهده هستند و هم تأثیر ژرف‌تری بر جامعه دارند. ابر‌روند سالمندی یکی از این تحولات است. وجود این ابرروند در کشور بیانگر لزوم تغییرات مهم و وسیع در زمان حال و آینده جامعه است. بی‌شک اطلاع و آمادگی از ویژگی‌های ابر‌روند سالمندی پیش‌نیاز هر‌گونه برنامه‌ریزی در سطح خرد و کلان است. اگر‌چه پژوهش‌هایی در‌این‌باره انجام شده، اما این ابر‌روند نیاز به اقدام همه‌جانبه دارد و برای بهره‌گیری از فرصت‌ها و مقابله با تهدیدهای ناشی از آن، می‌بایست تمهیداتی اندیشیده شود.

 بررسی آماری ابرروند سالمندی جمعیت در ایران

قبل از ارائه مطالب، بهتر است نگاهی به تغییرات جمعیتی کشور در 50 سال گذشته بیندازیم. جمعیت شهری ایران طی نیم‌قرن اخیر در سال‌های 1352، 1357 و 1400 به ترتیب 30 درصد، 50 درصد و 70 درصد بوده است. به عبارت دیگر، سهم جمعیت روستایی و شهری طی این مدت کاملا جابه‌جا شده است؛ یعنی جمعیت کشور 50 سال پیش 70 درصد روستایی و امروز 70 درصد شهرنشین است. یک ویژگی مهم جمعیت که هم وضعیت رفاهی و بهداشتی جامعه را نشان می‌دهد و هم نمایانگر کیفیت جمعیت شاغل در جامعه می‌تواند باشد، متوسط طول عمر جمعیت در یک مقطع زمانی است. متوسط طول عمر ایرانیان در نیم‌قرن گذشته و در سال‌های 1352، 1357 و 1400 برابر 50، 65 و 77 سال بوده است که برای سال 1400 نسبت به متوسط عمر در جهان، یعنی 73.2 سال، 3.8 سال بیشتر است. از سوی دیگر، نرخ رشد جمعیت روندی کاهشی داشته است؛ به‌طوری‌که نرخ رشد جمعیت که در سال‌های 1365برابر 3.9 درصد بوده در سال 1401 به 0.6 درصد کاهش یافته و پیش‌بینی می‌شود در سال 1415 برابر صفر و در سال 1420 منفی شود. این روندها در کنار تعداد سقط جنین، روند افزایشی طلاق نسبت به ازدواج و مهاجرت، باعث بروز روند افزایش سالمندی جمعیت شده است و پیش‌بینی می‌شود این روند سرعت بیشتری نیز پیدا کند. معیاری که برای بیان وضعیت سالمندی جمعیت مورد استفاده قرار می‌گیرد، نسبت جمعیت با سن 65 سال و بیشتر به کل جمعیت است. این نسبت در سال 1355 برای کشور ما‌ فقط پنج درصد بوده است. این نسبت در سال 1398‌ و بعد از گذشت 43 سال، دو برابر شده به 10 درصد رسید. اما پیش‌بینی می‌شود‌ مدتی که طول خواهد کشید‌ این نسبت مجددا دو برابر شود فقط 22 سال باشد؛ یعنی پیش‌بینی می‌شود در سال 1420 این نسبت برابر 20 درصد باشد. مدت مشابه، یعنی مدتی که نسبت 65 سال و بیشتر به کل جمعیت دو برابر شود، در‌حال‌حاضر برای کشورهای پیشرفته بیش از 70 سال است. بنابراین جمعیت کشور با سرعت قابل توجهی رو به سالمندی می‌رود.

 فرصت‌ها و تهدیدهای این ابرروند

الف. فرصت‌ها: بدین ترتیب لازم است فرصت‌ها و تهدیدهای ناشی از روند سالمندی جمعیت بررسی شود. این ابر‌روند فرصت‌های بسیاری با خود به همراه دارد. فرصت‌هایی که ایجاد می‌کند تأثیر زیادی بر زندگی و کسب‌وکار اقشار مختلف مردم دارد. از اهم این فرصت‌ها می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:

 رونق کسب‌وکارهای مرتبط با سالمندان

 تغییر ساختار نیروی انسانی کسب‌وکار

 افزایش دوره کارآمدی و بهره‌وری نیروی کار

 تغییر سبک زندگی و ازدواج

ب. تهدیدها: همان‌طور‌که اشاره شد، ابرروندها تماما فر‌صت نبوده و با خود تهدیداتی نیز به همراه دارد. اهم تهدیدات متبادر‌شده از موضوع به شرح زیر است:

 کاهش رشد اقتصادی و جمعیت سن کار

 هزینه‌های گزاف بیمه و خدمات بهداشتی

 تغییر اخلاق و ساختار سنتی خانواده

 افزایش مدت رنج‌وسختی سالمندان

 برخورد با این ابر‌روند

سؤالی که در اینجا مطرح می‌شود این است که حال باید با این ابر‌روند چه کار کرد؟ در رویارویی با تأثیرات آن چه روش و استراتژی‌هایی باید در پیش گرفت؟ اتاق فکر اصفهان در پاسخ به این سؤال چنین می‌اندیشد که ابتدا باید ماهیت ابر‌روند و نقاط ضعف و قوت آن را خوب شناخت. سپس از فرصت‌های آن بهره‌مند و از تهدیدهای آن اجتناب کرد. این تفکر را می‌توان در چند بند زیر خلاصه کرد:

 توانمند‌کردن و آموزش سالمندان و اعضای خانواده‌ها

 ارتقای بهداشت و سلامت جامعه قبل از رسیدن به سن سالمندی

 بررسی الگوهای کشورهای توسعه‌یافته در‌این‌باره

 توجه ویژه به بهداشت روانی و کرامت انسانی سالمندان

 اتخاذ سیاست‌ها و تصمیمات تأثیرگذار بر بهبود این روند

 انجام پژوهش‌های مرتبط با سالمندی

 بهبود فضای شهری متناسب با شرایط سالمندان

به‌ صورت دقیق‌تر درباره خود سالمندان اقدامات زیر ضروری است:

 ایجاد سرگرمی و تفریح جمعی برای سالمندان

 ایجاد امکانات برای پیش‌گیری از امراض سالمندان

 آموزش زندگی سالمندی به سالمندان

 نتیجه

ایران همچون بسیاری از کشورها در جریان یک ابر‌روند قدرتمند و گسترده به نام سالمند‌شدن جمعیت قرار دارد. ابر‌روندی که در تمام ابعاد زندگی مردم تأثیر مستقیم و عمیقی دارد. عدم آمادگی و اتخاذ تمهیدات ضروری در مقابل آن می‌تواند هم چالش‌های زیادی ایجاد کند، هم امکان بهره‌گیری از فرصت‌ها را به طور کامل فراهم نکند. همچنین این ابر‌روند زنگ هشداری برای دولت‌ها خواهد بود. هر سال هزینه‌های بهداشت، بیماری‌های خاص، بیمه و تأمین اجتماعی بیش‌از‌پیش بر دوش دولت‌ها سنگینی خواهد کرد. این در‌حالی است که می‌توان با صرف هزینه‌ای به مراتب کمتر، از شدت بسیاری از مخاطرات کاست. به عنوان مثال، با آموزش گسترده و توجه به کیفیت زندگی و سطح سلامت مردم در دوران جوانی و میانسالی می‌توان هزینه‌های سالمندی را به طرز قابل توجهی کاهش داد.

اتاق فکر اصفهان یک نهاد مستقل است و با هدف بحث و بررسی مسائل و مشکلات خرد و کلان استانی یا ملی و ارائه راهکار به افراد حقیقی و حقوقی ذی‌ربط در بخش‌های خصوصی و دولتی فعالیت دارد.