نقش گیاهان در تغذیه انسان‌های اولیه؛ فراموش‌شده اما حیاتی

1

یک پژوهش جدید با رویکردی نو نشان می‌دهد که انسان‌ها از گذشته‌های بسیار دور به پردازش و مصرف گیاهان وابسته بوده‌اند، نه فقط شکار حیوانات. از دوران یخبندان در منطقه لوانت گرفته تا شمال استرالیا، شواهد نشان می‌دهد انسان‌های اولیه هزاران سال قبل از ظهور کشاورزی، بذرها را آسیاب می‌کردند، ریشه‌ها را می‌پختند و حتی مغزهای سمی را بی‌خطر می‌کردند.

این مطالعه با جمع‌آوری یافته‌های پراکنده در بازه‌ای نزدیک به دو میلیون سال، تصویری منسجم از رژیمی غذایی منعطف و هوشمندانه ارائه می‌دهد.

انسان‌های اولیه و نقش اساسی گیاهان

رژیم‌های غذایی مدرن مانند «پالئو» معمولاً گذشته را به‌گونه‌ای تصویر می‌کنند که گویا انسان‌های اولیه فقط بر شکار حیوانات بزرگ تکیه داشتند و غلات و نشاسته‌ها سهمی در تغذیه آن‌ها نداشتند.

اما یافته‌های باستان‌شناسی و حتی زیست‌شناسی انسان نشان می‌دهد که گیاهان بخش عمده‌ای از نیاز انرژی انسان‌ها را تأمین می‌کردند.

این تحقیق به رهبری «آنا فلورین»، باستان‌گیاه‌شناس دانشگاه ملی استرالیا انجام شده است. تمرکز پژوهش او بر این است که انسان‌های باستان در محیط‌های مختلف چگونه از گیاهان استفاده و آن‌ها را پردازش می‌کردند.

بر اساس این مطالعه، انسان‌ها از دیرباز یک گونه «طیف‌گسترده» به شمار می‌رفتند؛ یعنی از مجموعه گسترده‌ای از غذاها، به‌ویژه غذاهای گیاهی پردازش‌شده، بهره می‌بردند.

«معمولاً درباره استفاده از گیاهان به‌گونه‌ای صحبت می‌کنیم که انگار اهمیت آن‌ها فقط پس از ظهور کشاورزی آغاز شد.» — آنا فلورین

دیدگاه‌های قدیمی‌تر بر این باور بودند که تنوع غذایی تنها در اواخر دوران پارینه‌سنگی افزایش یافت. اما شواهد جدید نشان می‌دهد این تنوع بسیار قدیمی‌تر و گسترده‌تر بوده است.

آشپزخانه‌های گیاهیِ دوران کهن

شواهدی از پردازش غلات در منطقه لوانت

در محوطه باستانی «اوهالو II» واقع در منطقه لوانت، باستان‌شناسان بقایای ده‌ها هزار دانه غلات و گیاهان علفی را کشف کرده‌اند. این یافته‌ها به دوره‌ای بسیار کهن از عصر سنگ بازمی‌گردد.

در کنار این بقایا، سنگ‌های آسیاب قدیمی یافت شده که هنوز نشانه‌های نشاسته گیاهی بر سطح آن‌ها دیده می‌شود.

تکنیک‌های پردازش گیاهان در شمال استرالیا

در محوطه «ماجدببه» در شمال استرالیا، پژوهشگران بقایای سوخته ریشه‌های یام، مغزهای پاندانوس و بخش‌های خوراکی نخل‌ها را شناسایی کرده‌اند.

این آثار نشان می‌دهد نخستین ساکنان استرالیا از کوبیدن، آسیاب‌کردن و پختن برای استخراج کالری از منابع گیاهی سخت استفاده می‌کردند.

«توانایی پردازش گیاهان به انسان اجازه داد تا کالری و مواد مغذی کلیدی را آزاد کند و در محیط‌های مختلف جهان استقرار یابد.» — مونیکا رمزی

بسیاری از ابزارهای چوبی یا سنگی ساده که برای این کارها به‌کار می‌رفتند، در گذر زمان از بین رفته‌اند؛ بنابراین نبود ابزار در برخی محوطه‌ها به معنی بی‌توجهی به گیاهان نیست.

تأمین انرژی پایدار در شرایط دشوار

بدن انسان نمی‌تواند برای مدت طولانی تنها با پروتئین لُخت زنده بماند، زیرا کبد امکان دفع مقدار زیادی آمینواسید اضافی را ندارد.

در گذشته، نوعی سوء‌تغذیه به‌نام «گرسنگی خرگوش» باعث بیماری کاشفانی می‌شد که چربی کافی و غذاهای گیاهی در دسترس نداشتند.

بررسی ۲۲۹ گروه شکارچی–گردآورنده نشان می‌دهد هرچند بیش از نیمی از کالری آن‌ها از منابع حیوانی تأمین می‌شد، اما همچنان گیاهان نقشی اساسی در تأمین کربوهیدرات‌های پرانرژی داشتند.

ترکیب چربی حیوانی و کربوهیدرات گیاهی به انسان‌ها کمک می‌کرد تا در فصول سخت انرژی پایدار داشته باشند و مسیرهای طولانی یا سرزمین‌های ناشناخته را پشت سر بگذارند.

قدمت طولانی استفاده از نشاسته

مطالعات ژنتیکی نشان می‌دهد انسان‌ها، نئاندرتال‌ها و دنیسوواها صدها هزار سال پیش نسخه‌های اضافه‌ای از ژن «آمیلاز بزاقی» داشته‌اند.

آمیلاز بزاقی آنزیمی است که نشاسته را تجزیه می‌کند و وجود آن با سوابق باستان‌شناسی درباره مصرف غلات، ریشه‌ها و میوه‌های وحشی همخوان است.

این هم‌پوشانی ژنتیکی و رفتاری نشان‌دهنده مهارت دیرینه انسان در بهره‌بردن از گیاهان است.

انسان‌ها از ابتدا عاشق غذاهای گیاهی بودند

بحث‌های پر سروصدا درباره اینکه انسان «برای خوردن چه چیزی ساخته شده» اغلب فراموش می‌کند که بدن ما در کنار غذاهای گیاهی و به‌کمک ابزارهای ساده تکامل یافته است.

«انسان‌ها در اصل گونه‌ای ابزارساز و گیاه‌دوست هستند که می‌توانند تقریباً هر چیز را به غذای قابل مصرف تبدیل کنند.» — رمزی

پیام اصلی این پژوهش این است که رژیم انسان‌ها همیشه متنوع و خلاقانه بوده، نه وابسته به یک الگوی محدود.

سنت‌های آشپزی محلی در طول نسل‌ها شکل گرفته‌اند و نشان می‌دهند مردم چگونه گیاهان بومی را مطابق نیازهای منطقه خود تطبیق داده‌اند.

این مطالعه در نشریه Journal of Archaeological Research منتشر شده است.

نتیجه‌گیری؛ سیر تکامل یک رژیم گیاهی–محور

شواهد جدید ثابت می‌کند انسان‌های اولیه رژیمی پیچیده، متنوع و مبتنی بر گیاهان داشته‌اند. این یافته‌ها نه‌تنها درک ما از تاریخ تغذیه را تغییر می‌دهد، بلکه نشان می‌دهد انعطاف‌پذیری غذایی یکی از عوامل اصلی بقا و گسترش انسان بوده است.