چگونه می‌توان تبعیض علیه زنان را شکست داد

به گزارش سلامت نیوز به نقل از پیام ما، وقتی از توانمندسازی زنان صحبت می‌کنیم، توجه ما به‌سمت موضوعاتی مانند حضور در بازار کار، کسب درآمد مستقل یا دستیابی به جایگاه اجتماعی هدایت می‌شود. هرچند پیشرفت در این عرصه‌ها دستاوردی شگرف محسوب می‌شود، اما به‌شدت تقلیل‌گرایانه خواهد بود که توانمندسازی زنان را تنها به این موارد خلاصه کنیم.

توانمندسازی تنها یک پروژه اقتصادی یا حقوقی نیست، بلکه فرایندی پیچیده، چندلایه و فرهنگی است که در تک‌تک عرصه‌های زندگی جلوه‌گر می‌شود و به بازتعریف نقش زنان در جامعه می‌انجامد. بنابراین، اگرچه توانمندسازی زنان طی دو سده اخیر راه طولانی را طی کرده و دستاوردهای عظیمی برای زنان به همراه داشته است، باید گفت این ساختار همچنان تصویر ناکاملی از هویت و عاملیت زنان را نمایش می‌دهد. ازاین‌رو، می‌توان گفت رسیدن زنان به جایگاه واقعی‌شان همچنان نیازمند فرهنگسازی در همه عرصه‌های زندگی اجتماعی است.

تبعیض نامرئی؛ جایی که زبان و زندگی روزمره عاملیت زنان را محدود می‌کنند

تبعیض علیه زنان همواره در قالب قوانین رسمی یا ممانعت آشکار، جلوه نمی‌کند و اغلب در لایه‌های پنهان فرهنگ، زبان و زندگی روزمره جریان دارد. این همان چیزی است که می‌توان آن را «ضعف آموخته‌شده» نامید؛ مجموعه‌ای از پیام‌های مکرر و نمادین که به دختران از کودکی القا می‌کند: «سکوت کن، خانمی کن، کوتاه بیا، مراقب باش، فداکار باش». کمتر شنیده می‌شود که به آنها گفته شود: «جرئت کن، تصمیم بگیر، عمل‌گرا باش، رهبری کن و خودت قهرمان زندگی خودت باش». این الگوهای فرهنگی نه‌تنها به‌شکلی زیرپوستی الگوهای فکری زنان را در چارچوب‌هایی محدودکننده قرار می‌دهد، بلکه حتی تصور امکان متفاوت‌بودن را از بین می‌برد و هزینه عاملیت را برای آنهایی که قصد تغییر شرایط را دارند نیز بالا می‌برد.

جوهره توانمندسازی زنان را می‌توان در یک عبارت خلاصه کرد: افزایش قدرت انتخاب و کنشگری زنان در تمامی لایه‌های زندگی اجتماعی. زن توانمند کسی است که می‌تواند میان گزینه‌های مختلف زندگی، چه در عرصه فردی (ازدواج، فرزندآوری، تحصیل، شغل) و چه در عرصه عمومی (مشارکت سیاسی، فعالیت اجتماعی، رهبری فرهنگی) انتخابگری کند. اما این انتخاب تنها زمانی واقعی است که نه‌فقط امکان تصمیم‌گیری، بلکه امکان عملی‌کردن آن هم وجود داشته باشد.

توانمندسازی زنان به‌معنی مردانه‌شدن نیست

توانمندسازی صرفاً به‌معنای رسیدن زنان به موقعیت‌هایی مشابه مردان نیست. هدف نهایی، بازتعریف موقعیت‌ها با درنظرگرفتن ابعاد و رویکردهای جدید است. قدرت زنانه می‌تواند شکل تازه‌ای از رهبری، همبستگی و خلاقیت را به جامعه عرضه کند. قدرت و عاملیت زنان به‌معنای شکل‌گیری ارزش‌های متفاوت، تغییر شیوه‌های مدیریت و نگاه‌هایی تازه نسبت به توانمندی کنشگری زنان است.

توانمندسازی زنان به‌نفع همه جامعه است. جامعه‌ای که نیمی از جمعیتش به‌دلیل ناآگاهی، تبعیض یا محدودیت‌های ساختاری کنار گذاشته شود، ظرفیت نوآوری، رقابت و حتی بقا را از دست می‌دهد. بنابراین، توانمندسازی زنان نه یک لطف اخلاقی، بلکه یک ضرورت حیاتی برای بقای جامعه است.

مدرسه؛ اولین میدان ایفای نقش فعال

مدرسه اولین فضای عمومی است که کودکان تجربه می‌کنند و در آن هویت فردی و اجتماعی خود را شکل می‌دهند. مدرسه به‌عنوان یکی از نهادهای اصلی جامعه، تأثیر پایداری بر فرایند توانمندسازی زنان دارد. از همین رو فضای نامناسب آموزشی می‌تواند به بازتولید نابرابری‌های جنسیتی دامن بزند. آموزش نه‌تنها انتقال دانش که فرایند اجتماعی‌کردن انسان‌هاست. به همین دلیل، مدرسه می‌تواند به مهم‌ترین نیروی محرک در بازتولید تبعیض یا نخستین سنگر مقاومت فرهنگی تبدیل شود.

محتوای درسی، کتاب‌ها و برنامه‌های آموزشی حامل پیام‌های آشکار و پنهان درباره نقش‌ها و جایگاه زنان و مردان هستند و می‌توانند کلیشه‌های جنسیتی را تقویت یا تضعیف کنند. از سوی دیگر، روابط قدرت در فضای مدرسه الگوهای خاصی از رفتار را به دانش‌آموزان می‌آموزد. بنابراین، نمی‌توان انکار کرد که مدرسه نه صرفاً محیط آموزشی خنثی، بلکه صحنه‌ای برای شکل‌گیری نگرش‌ها و تمرین عملی قدرتمند شدن عاملیت دختران است.

قدرت در عمل: ساختن فرصت‌های واقعی برای دختران

توانمندسازی زنان یعنی رسیدن به این نقطه که زنان، هم آگاه به حقوق و ظرفیت‌هایشان باشند و هم ابزار و منابع لازم برای تحقق آن را نیز در اختیار داشته باشند. تاریخ فعالیت‌های آگاهی‌بخش و سازنده زنان نشان داده است هیچ تغییر پایداری بدون آگاهی شکل نخواهد گرفت. زنان در جوامع مختلف، قرن‌ها در ساختارهایی زندگی کرده‌اند که سکوت و پذیرش را به آنها القا کرده است. زنی که نداند حق دارد تصمیم بگیرد، اصولاً هرگز برای تصمیم‌گیری تلاش نمی‌کند.

زنی که نداند می‌تواند رهبر باشد، هرگز در مسیر رهبری قدم برنمی‌دارد. ازاین‌رو، آگاهی از حقوق و ظرفیت‌ها، نخستین مرحله توانمندسازی است.

توانمندسازی زنان یعنی فراهم‌کردن فرصت‌های برابر، جهت دستیابی به اشکال مختلف سرمایه (فرهنگی، اقتصادی، نمادین) برای ورود به میدان‌های مختلف زندگی اجتماعی. زنی که بداند حق دارد تحصیل کند، اما امکانات آموزشی در دسترس او نباشد، همچنان در موقعیت محروم باقی می‌ماند. از سوی دیگر، حتی با دسترسی به آموزش، اگر موانع اقتصادی و ساختاری باقی بماند، توانمندسازی اتفاق نمی‌افتد. همان‌گونه‌که مشاهده می‌کنیم با وجود اینکه حدود ۶۲ درصد از دانشجویان دانشگاه‌ها دختران هستند، تنها حدود ۱۴درصد از بازار کار را زنان تشکیل می‌دهند.

بازشناسی حق زنان بر بدن و سلامت جسم و روان

یکی از ابعاد مهم توانمندسازی که اغلب نادیده گرفته می‌شود، توجه به بدن زنانه است. سلامت جسمی، دسترسی به خدمات بهداشتی، حق تصمیم‌گیری درباره بدن و باروری و رهایی از کنترل‌های فرهنگی و نمادین بر بدن، همگی بخشی از توانمندسازی زنان به شمار می‌آیند. یکی از مهم‌ترین اقداماتی که طی سالیان اخیر صورت گرفته، پذیرش بدن زنان بدون نیاز به دستکاری، قرار گرفتن در چارچوب استانداردهای زیبایی و اجبار به کامل بودن است.

از سوی دیگر، صحبت در مورد تأثیر شرم بدن و خشونت پنهان پشت آن، پنهان نکردن تفاوت‌های زیستی و صحبت در مورد مسائلی که به‌رغم طبیعی بودن، در گذشته تابو محسوب می‌شد و همچنین توجه بیشتر به خواسته‌های جنسی زنان است. در کنار موارد نامبرده نباید فراموش کرد توانمندسازی بدون توجه به سلامت روان زنان ناقص می‌ماند؛ زیرا فشارهای اجتماعی، تبعیض‌های پنهان، بار مضاعف نقش‌های سنتی مانند مادری و همسری و نبود حمایت روانی، بسیاری از زنان را در چرخه‌ای از فرسودگی گرفتار می‌کند.

اگر بخواهیم توانمندسازی را به‌صورت واقعی محقق کنیم، نقطه آغاز آموزش و فرهنگسازی در سطوح گسترده است. خانواده، مدرسه و دانشگاه نخستین فضاهایی هستند که زنان در آنها می‌توانند به خودآگاهی برسند و قدرت را به‌عنوان بخشی طبیعی از هویتشان تجربه کنند. توانمندسازی زنان به‌معنای بازشناسی این حقیقت است که استقلال و عاملیت زنان جزئی اساسی از شکل‌گیری هویت جمعی و خیر عمومی است. هیچ جامعه‌ای نمی‌تواند تنها با نیمی از ظرفیت خود در مسیر پیشرفت قرار گیرد. بنابراین، همان‌گونه‌که اشاره شد توانمندسازی زنان یک ضرورت تاریخی و اجتماعی است؛ ضرورتی برای بقا، برای عدالت و برای آینده‌ای که در آن همه انسان‌ها امکان انتخاب آزاد و تحقق خود را داشته باشند.