وقت‌گذرانی در فضای سبز، استرس را کاهش می‌دهد

دانشمندان پیشنهاد می‌دهند قسمتی از آخر هفته خود را در طبیعت بگذرانید

تنها گذراندن چند دقیقه از روز‌های آخر هفته در میان درختان می‌تواند حال‌وهوای ما را دگرگون کند. نسیم خنک، صدای خش‌خش برگ‌ها و بوی خاک پس از باران، همه اینها آرامشی می‌آورند که در هیچ دارویی پیدا نمی‌شود. در دنیایی که اضطراب تبدیل به بخش ثابتی از زندگی شده، طبیعت به‌نظر تنها درمانگر خاموش ماست. اما علم دقیقاً چه می‌گوید؟ چرا بودن در فضای سبز واقعاً استرس را کاهش می‌دهد؟ پاسخ در درون مغز، بدن و حتی ژن‌های ما نهفته است.

برای بیشتر تاریخ بشری، انسان در دل طبیعت زیسته است؛ میان رودخانه‌ها، جنگل‌ها و کوه‌ها. تنها در چندین سال اخیر است که به برج‌ها، خیابان‌ها و اتاق‌های بسته پناه برده‌ایم. این جدایی از طبیعت نه‌فقط فیزیکی، بلکه روانی نیز بوده است. پژوهشگران امروزه معتقدند که بخش زیادی از اضطراب مزمن و خستگی ذهنی انسان مدرن، نتیجه‌ی همین بریدگی از ریتم طبیعی زمین است. بازگشت به فضای سبز در واقع بازگشت به خانه‌ی نخستین ذهن است، خانه‌ای که از آن دور افتاده‌ایم.

مغز چگونه به طبیعت پاسخ می‌دهد؟

در سال‌های اخیر، پژوهش‌های علوم اعصاب به‌روشنی نشان داده‌اند که حضور در طبیعت، فعالیت ناحیه‌ای از مغز به نام «آمیگدال» (Amygdala) را کاهش می‌دهد، بخشی که مرکز احساس ترس، تهدید و اضطراب است.

در مطالعه‌ای در سال ۲۰۲۲ در «دانشگاه برلین»، از داوطلبان خواسته شد تا ۶۰ دقیقه در یکی از دو مسیر پیاده‌روی کنند: یکی در پارک و دیگری در خیابان شلوغ شهر. تصویربرداری «تشدید مغناطیسی عملکردی» (fMRI) نشان داد که تنها در گروهی که در پارک قدم زده بودند، فعالیت آمیگدال به‌طور معناداری کاهش یافته است.

به زبان ساده، طبیعت مثل کلیدی است که مغز را از حالت هشدار و دفاع خارج می‌کند. رنگ‌های سبز و صدا‌های طبیعی باعث می‌شوند که مغز پیام «امنیت» دریافت کند، در نتیجه ترشح هورمون‌های استرس کمتر می‌شود و احساس آرامش جایگزین آن می‌گردد.

بدن هم به آرامش پاسخ می‌دهد

استرس تنها یک تجربه‌ی ذهنی نیست، بلکه با شاخص‌های فیزیولوژیک مانند ضربان قلب، فشار خون و هورمون «کورتیزول» (Cortisol) اندازه‌گیری می‌شود. یکی از شناخته‌شده‌ترین پژوهش‌ها در این زمینه، مطالعه دانشمندان ژاپنی درباره‌ «حمام جنگل» (Shinrin-yoku) است؛ سنتی که مردم ژاپن قرن‌هاست برای بازیابی تعادل روانی از آن بهره می‌گیرند.

در یکی از آزمایش‌ها، تنها بیست دقیقه حضور در جنگل باعث کاهش ۱۵ درصدی سطح کورتیزول و ۷ درصد کاهش فشار خون در داوطلبان شد. این اثر چنان قوی بود که پژوهشگران از آن به‌عنوان «درمان سبز» یاد کردند.

نور طبیعی خورشید، هوای تازه و ریتم صدا‌های طبیعت، همگی سامانه‌ «عصب پاراسمپاتیک» (Parasympathetic Nervous System) را فعال می‌کنند، همان بخشی از دستگاه عصبی که مسئول بازگرداندن بدن به حالت آرامش است.

به همین دلیل است که پس از قدم زدن در پارک یا نشستن کنار رودخانه، احساس سبکی و خواب‌آلودگی ملایمی در ما ایجاد می‌شود؛ نشانه‌ای از این‌که بدن دوباره به تعادل بازگشته است.

ذهنی که خود را بازسازی می‌کند

آنها نشان دادند که مغز در محیط‌های شهری، به‌دلیل وجود محرک‌های فراوان از بوق ماشین‌ها گرفته تا اعلان تلفن همراه، مجبور است در حالت تمرکز اجباری و پیوسته بماند. این حالت، ذهن را خسته و فرسوده می‌کند.

در مقابل، طبیعت با ریتم ملایم و قابل پیش‌بینی‌اش، نوعی «توجه خودبه‌خودی» را فعال می‌کند؛ یعنی مغز بدون تلاش یا فشار، به صدا‌ها و رنگ‌ها پاسخ می‌دهد. صدای وزش باد، انعکاس نور روی برگ‌ها و بوی خاک، ذهن را در حالت هوشیاری آرام نگه می‌دارند، همان حالتی که روان‌شناسان آن را «فلو» (flow) یا «جریان آرام ذهنی» می‌نامند.

به همین دلیل است که پس از گذراندن وقت در طبیعت، احساس تمرکز، آرامش و وضوح فکری بازمی‌گردد. مغز در واقع خود را ترمیم کرده است.

پیوندی که در ژن‌های ما نوشته شده است

از دیدگاه زیست‌شناسی تکاملی، انسان هنوز موجودی طبیعی است؛ ژن‌های ما برای زندگی در تماس با زمین، نور خورشید و دیگر موجودات تنظیم شده‌اند. دانشمندان این تمایل درونی را «زیست‌گرایی» (Biophilia) می‌نامند. یعنی گرایش ذاتی انسان به ارتباط با حیات.

حتی نگاه کردن به عکس منظره‌های طبیعی می‌تواند فشار خون را پایین بیاورد و احساس آرامش ایجاد کند. در یکی از مطالعات دانشگاه میشیگان، افرادی که در اتاقی با تصاویر جنگل کار می‌کردند، عملکرد شناختی بهتری داشتند و سطح استرس پایین‌تری نسبت به افرادی که تصاویر شهری می‌دیدند، نشان دادند.

نسخه‌ی سبز علم برای درمان اضطراب

در سال‌های اخیر، مفهوم «تجویز طبیعت» (Nature Prescription) در پزشکی نوین جایگاهی واقعی یافته است. در کانادا، اسکاتلند و نیوزیلند، پزشکان می‌توانند برای بیماران مبتلا به اضطراب یا افسردگی خفیف، نسخه‌ای صادر کنند که در آن به جای دارو، زمان مشخصی برای گذراندن در پارک یا ساحل توصیه شده است.

در یکی از پروژه‌های دانشگاه بریتیش کلمبیا، بیمارانی که هفته‌ای سه ساعت در طبیعت وقت می‌گذراندند، پس از یک ماه کاهش ۲۵ درصدی در علائم اضطراب گزارش کردند.

طبیعت و همدلی اجتماعی

تأثیر فضای سبز تنها در سطح فردی باقی نمی‌ماند. تحقیقات در روان‌شناسی اجتماعی نشان می‌دهد که افرادی که  دسترسی بیشتری به فضا‌های سبز دارند، از احساس همبستگی و رضایت اجتماعی بیشتری برخوردارند.

طبیعت در زندگی روزمره

همه ما دسترسی به جنگل یا کوه نداریم، اما حتی قرار گرفتن در معرض عناصر کوچک طبیعی نیز اثرگذار است. نگهداری از چند گیاه در خانه، کار کردن کنار پنجره‌ای که نور طبیعی دارد، یا حتی گوش دادن به صدای باران از طریق هدفون، می‌تواند بخشی از اثر طبیعت را بازسازی کند.

بازگشت به ریتم زمین

در نهایت، پاسخ علم روشن است. طبیعت با ما سخن می‌گوید، فقط باید دوباره یاد بگیریم گوش کنیم. حضور در فضای سبز، از سطح ژن‌ها تا مدار‌های عصبی، هماهنگی و آرامش ایجاد می‌کند.

آخر هفته فرصتی است برای بازگشت به این ریتم؛ برای خاموش کردن سر و صدای شهر و شنیدن زمزمه‌ی برگ‌ها. شاید درمان اضطراب مدرن، نه در قرص و نه در درمان‌های پیچیده، بلکه در ساده‌ترین عمل جهان باشد: قدم زدن میان درختان.