به گزارش سلامت نیوز به نقل از ایرنا، حیات طبیعت به آب وابسته و کشور ما درگیر خشکسالی است. چشم‌انداز بحران آب، علاوه بر مناطق پرجمعیت و آب‌بَر صنعتی در مرکز کشور، در استان‌هایی مانند گرگان و چارمحال و بختیاری نیز رخ نموده است.
تعرض به خطوط انتقال آب در نواحی مرکزی کشور که بیش از سایر مناطق درگیر کم‌آبی هستند، از دید بسیاری از ناظران از تازه‌ترین نمودهای جدی شدن این مساله است.
اهمیت این موضوع سبب شده پژوهش‌های گوناگونی با تمرکز بر کم‌آبی و پیامدهای آن در مناطق مختلف کشور صورت گیرد؛ پژوهش‌هایی که گزیده‌ای از تازه‌ترین آنها را در ادامه می‌خوانید:
تغییرات اقلیمی و خشکسالی منابع آبی گرگان را تهدید می‌کند
خشکسالی یکی از چالش‌های اساسی در مدیریت منابع آب است که به ویژه در مناطقی با وابستگی زیاد به منابع زیرزمینی، اثرات قابل توجهی بر فقر آبی دارد. در شهرستان گرگان، تغییرات اقلیمی، افزایش جمعیت و مصرف بی‌رویه آب، فشار بر منابع آبی را افزایش داده است. برای ارزیابی وضعیت فقر آبی و تأثیر خشکسالی بر آن، شاخص فقر آبی (WPI) که شامل پنج مؤلفه منابع، هواشناسی، مصرف، ظرفیت و محیط‌زیست است، مورد استفاده قرار گرفته است.
در یک مطالعه علمی [۱] که بر اساس داده‌های آماری بین سال‌های ۱۳۸۳ تا ۱۳۹۵ در شهرستان گرگان انجام شده، میانگین شاخص فقر آبی در دوره مورد بررسی ۵۵ بوده است. در ۸ سال از ۱۳ سال مطالعه شده، شاخص فقر آبی یا WPI کمتر از میانگین بوده است که نشان‌دهنده وضعیت نامطلوب منابع آب است.
سال ۱۳۸۸ با مقدار ۸۱.۰۷ بهترین وضعیت و سال ۱۳۹۳ با مقدار ۲۶.۰۹ بدترین وضعیت فقر آبی را داشته است.
مصرف آب (نیاز آبی) بیشترین تأثیر را در افزایش فقر آبی داشته است. بعد از آن، مؤلفه‌های محیط زیست، منابع، هواشناسی و ظرفیت در رتبه‌های بعدی قرار دارند. مؤلفه منابع (افت آب زیرزمینی) بالاترین وزن (۰.۳۵۴) را دارد، اما بعد از ترکیب با دیگر متغیرها، مؤلفه مصرف آب بیشترین تأثیر را بر WPI گذاشته است.
نتایج این مطالعه نشان داده که خشکسالی تاثیر مستقیمی بر فقر آبی در شهرستان گرگان دارد. مصرف بی‌رویه آب مهم‌ترین عامل تشدید فقر آبی در منطقه است. شاخص SPEI که علاوه بر بارش، تبخیر-تعریق را نیز در نظر می‌گیرد، بالاترین همبستگی (۰.۹) را با شاخص فقر آبی (WPI) نشان داده است، که بیانگر تأثیر شدید کاهش بارندگی و افزایش تبخیر بر منابع آب منطقه است. همچنین، تحلیل روند ۱۳ ساله نشان داد که در سال‌هایی که خشکسالی شدت یافته، میزان فقر آبی نیز افزایش داشته است. این موضوع به ویژه در سال ۱۳۹۳ که بدترین وضعیت فقر آبی ثبت شده، مشهود است. علاوه بر این، پنجره زمانی ۱۲ ماهه نسبت به دوره‌های کوتاه‌تر، ارتباط بهتری بین خشکسالی و فقر آبی را نشان داده است، که حاکی از اثرات بلندمدت خشکسالی بر منابع آب منطقه است.
در میان مؤلفه‌های شاخص فقر آبی، مصرف آب (نیاز آبی) بیشترین تأثیر را در افزایش فقر آبی داشته است، که نشان‌دهنده فشار بالای مصرف، به ویژه در بخش کشاورزی، بر منابع آبی منطقه است.
با توجه به اینکه مصرف آب بیشترین تأثیر را در ایجاد فقر آبی داشته است، راهکارهایی پیشنهاد می‌شود از جمله: مدیریت مصرف آب در بخش کشاورزی، استفاده از روش‌های آبیاری مدرن و کاهش هدررفت آب، تعیین الگوی کشت مناسب برای شرایط کم‌آبی، همچنین حفاظت از منابع آب زیرزمینی از طریق اجرای طرح‌های احیا و تعادل‌بخشی منابع آب، تجهیز چاه‌ها به ابزارهای هوشمند اندازه‌گیری آب. در نهایت هم افزایش آگاهی عمومی و فرهنگ‌سازی با آموزش جوامع محلی در مورد مدیریت مصرف آب و تشویق کشاورزان به استفاده از روش‌های پایدار آبیاری. [۲]
نیاز به مدیریت پایدار منابع آب در قم برای مواجهه با تغییرات اقلیمی
در مقاله‌ای علمی با عنوان «مدیریت بحران آب با استفاده از رویکرد پویایی های سیستم» نویسندگان به بررسی بحران آب در شهر قم پرداخته‌اند. تحلیل‌ها آنها بر اساس شناسایی نقاط اهرمی مساله، شامل بارش، مصرف، جمعیت، سرمایه‌گذاری، و عرضه آب انجام گرفته است. سپس با طراحی سناریوهای مختلف و شبیه‌سازی آنها، آثار این سناریوها بر کاهش کمبود آب مورد بررسی قرار دادند.
دلایل بحران آب در قم و مولفه‌های دخیل در مقابله با آن بر اساس این پژوهش عبارتند از:
- وضعیت بارش: افزایش بارش به طور مستقیم به افزایش منابع آب سطحی و زیرزمینی می‌انجامد، ولی کنترل بارش به دلیل وابستگی به عوامل اقلیمی و جوی دشوار است.
- مدیریت مصرف: کنترل و مدیریت مصرف آب، به ویژه در بخش‌های خانگی، صنعتی و کشاورزی، یکی از مهم‌ترین عوامل کاهش بحران آب است.
- رشد جمعیت: افزایش جمعیت باعث افزایش تقاضای آب در همه بخش‌ها می‌شود که در صورت عدم مدیریت منابع، کمبود آب را تشدید خواهد کرد.
- سرمایه‌گذاری: سرمایه‌گذاری در بهبود زیرساخت‌های آبی می‌تواند در کاهش نشت و بهبود توزیع آب مؤثر باشد.
- عرضه آب: مدیریت عرضه آب از طریق تخصیص منابع به بخش‌های مختلف و بهبود مدیریت منابع آبی می‌تواند موجب کاهش کمبود آب شود. [۳]
دلایل بروز مساله آب در چهارمحال و بختیاری
استان چارمحال و بختیاری از استان‌های پرآب کشور محسوب می‌شود که خود با مسائل متعددی در زمینه مصرف آب و انتقال آن مواجه است. در این زمینه باید به چندین مولفه اشاره کرد:
- ویژگی‌های طبیعی و اقلیمی: استان چهارمحال و بختیاری دارای اقلیمی متنوع است که باعث توزیع ناهماهنگ منابع آب در استان می‌شود. مناطق شرقی استان با اقلیم نیمه‌خشک و کمبود آب مواجه هستند، در حالی که مناطق غربی به دلیل قرارگیری در زاگرس مرکزی بارندگی‌های بیشتری دارند. این توزیع ناعادلانه منابع آب مشکلاتی در تأمین آب، به‌ویژه برای کشاورزی، ایجاد کرده است.
- مدیریت ناکارآمد منابع آب: مشکلات مدیریتی مانند عدم سرمایه‌گذاری کافی، بهره‌برداری غیراصولی از منابع آب، پایین بودن راندمان آبیاری، عدم پیش‌بینی سهم آب و کارا نبودن سیستم‌های آبرسانی، عدم مدیریت یکپارچه منابع آب و خاک، و به‌روز نبودن سند جامع منابع آب استان باعث تشدید بحران شده است.
- افت سطح آب‌های زیرزمینی: کاهش ذخایر آب‌های زیرزمینی در استان و خشک شدن منابع آب طبیعی باعث کاهش رطوبت خاک و افزایش تولید ریزگردها شده است که تاثیرات منفی زیست‌محیطی و سلامتی به دنبال دارد.
- تغییرات اقلیمی و خشکسالی: وقوع خشکسالی و تغییرات اقلیمی در سال‌های اخیر و تغییر در الگوی بارش‌ها نیز به تشدید بحران آب در استان کمک کرده است.
- انتقال آب به مناطق دیگر: انتقال آب بیش از ظرفیت استان به مناطق مرکزی ایران برای جبران کمبود منابع آبی، به‌ویژه از طریق حقابه‌ها و طرح‌های انتقال بین‌حوضه‌ای، فشار بیشتری به منابع آبی استان وارد کرده است.
- چالش‌های اجتماعی و اقتصادی: بیکاری، منازعات محلی بر سر تقسیم آب، و کمبود آب شرب از دیگر عواملی هستند که می‌توانند به بحران‌های اجتماعی و امنیتی منجر شوند.
این مجموعه عوامل با هم موجب بحران آب و خشکسالی در استان چهارمحال و بختیاری شده است. [۴]
آثار توسعه ناپایدار صنایع و کشاورزی در اصفهان
بحران آب در استان اصفهان به دلایل مختلفی به وقوع پیوسته است که به شرح زیر می‌توان بیان کرد:
- عوامل سیاسی: تصمیمات مدیریتی و سیاستگذاری‌های یکجانبه در حدود ۶ دهه گذشته موجب تمرکز امکانات و تأسیسات زیربنایی در فلات مرکزی و افزایش جمعیت در این منطقه شده است. این سیاست‌ها باعث شده استان اصفهان با بحران‌های گسترده‌ای از جمله بحران آب مواجه شود.
- عوامل انسانی: افزایش جمعیت، مهاجرت، رشد شهرنشینی و توسعه صنایع و کشاورزی، به میزان زیادی تقاضای آب را افزایش داده است. این عوامل باعث بر هم خوردن تعادل اکولوژیکی و تهدید منابع آبی استان اصفهان شده است.
- عوامل کشاورزی و صنعتی: گسترش روزافزون کشاورزی و صنایع آب‌بر در استان، نیاز به منابع آبی را بیشتر کرده و باعث فشار بیشتر بر منابع آب موجود در استان شده است.
- عوامل اقلیمی: اقلیم خشک و نیمه‌خشک استان که منابع آبی محدودی دارد، همراه با تغییرات اقلیمی و کاهش بارندگی‌ها، وضعیت بحران آب را تشدید کرده است.
در نتیجه، استان اصفهان به علت تصمیمات نادرست در سیاست‌گذاری‌ها، رشد بی‌رویه جمعیت و توسعه ناپایدار صنایع و کشاورزی، دچار بحران آب شدید شده است. برای جلوگیری از تشدید این بحران، نیاز به تجدید نظر در سیاست‌ها و برنامه‌ریزی‌های آمایشی، کنترل مهاجرت‌ها، و بازنگری در طرح‌های کشاورزی و صنعتی مطابق با ظرفیت‌های آبی استان احساس می‌شود. [۵]
ابعاد تاب‌آوری بحران آب در تهران
مؤلفه‌های تاب‌آوری بحران آب در تهران شامل ابعاد مختلفی هستند که برای ارزیابی و مقابله با بحران‌های آبی اهمیت دارند. اولین بعد، کالبدی و زیرساختی است که به تأسیسات آب، شبکه‌های توزیع و زیرساخت‌های فنی مرتبط با آب اشاره دارد. این بعد شامل مؤلفه‌هایی مانند کیفیت و کمیت آب، تصفیه و توزیع آن و همچنین بهبود زیرساخت‌ها در برابر بحران‌های مختلف است.
مؤلفه دوم، اجتماعی و فرهنگی است که شامل آگاهی و آموزش مردم، سازگاری اجتماعی و آمادگی برای مقابله با بحران‌ها است. در این بخش، نقش رسانه‌ها و فضای مجازی در ارتقاء تاب‌آوری اجتماعی بسیار مهم است.
مؤلفه بعدی نهادی و مدیریتی است که به قوانین و سیاست‌های مدیریتی و تصمیم‌گیری‌های اجرایی در مدیریت منابع آب مربوط می‌شود. این مؤلفه شامل تدوین سیاست‌ها و برنامه‌های بلندمدت، تخصیص منابع مالی مناسب و تدوین استراتژی‌های مؤثر برای مقابله با بحران‌های آبی است. همچنین، اقتصادی و بهداشتی نیز از دیگر ابعاد تاب‌آوری محسوب می‌شود که به تأمین منابع مالی برای بحران‌های آبی، سیاست‌های قیمت‌گذاری آب و بهبود کیفیت بهداشتی آن در شرایط بحران اشاره دارد.
در نهایت، بعد زیست‌محیطی یکی دیگر از ابعاد تاب‌آوری آب است که به حفاظت از منابع طبیعی و اکوسیستم‌ها در برابر بحران‌های آبی اشاره دارد. این مؤلفه به اهمیت مدیریت منابع آب در راستای حفظ تعادل اکولوژیکی و جلوگیری از تخریب محیط‌زیست در برابر تغییرات اقلیمی و بحران‌های مختلف مرتبط با آب توجه دارد.
تمامی این مؤلفه‌ها در تعامل با یکدیگر، تاب‌آوری جامعه در برابر بحران‌های آبی را تقویت می‌کنند و برای تحقق تاب‌آوری مؤثر در تهران باید به‌طور همزمان تقویت شوند. [۶]
نقش ساختارهای اجتماعی و فرهنگی در حکمرانی آب
بحران آب در ایران به علت ضعف‌های حکمرانی و مدیریت منابع آبی شدت گرفته است. مهم‌ترین دلایل این ضعف‌ها عبارتند از:
– فساد اداری: فساد در نهادهای حکومتی باعث می‌شود که تصمیمات بر اساس منافع شخصی یا گروهی اتخاذ شوند و نه بر اساس نیازهای واقعی و علمی. این امر باعث هدر رفت منابع، اجرای پروژه‌های بی‌کیفیت و کاهش کارایی سیستم‌های آبی می‌شود. در نهایت، اعتماد عمومی به نهادهای حکومتی کاهش می‌یابد.
– عدم شفافیت اطلاعات: نهادهای حکمرانی آب معمولا اطلاعات مهم را از مردم پنهان می‌کنند و از این طریق امکان نظارت عمومی و ارزیابی عملکرد کاهش می‌یابد. این عدم شفافیت باعث فساد و سوءاستفاده از منابع می‌شود و تصمیمات نادرست گرفته می‌شود که وضعیت بحران آب را پیچیده‌تر می‌کند.
– بی‌توجهی به مشارکت مردمی: در بسیاری از موارد، نظرات و نیازهای مردم محلی در تصمیم‌گیری‌ها نادیده گرفته می‌شود. این عدم مشارکت باعث می‌شود که تصمیمات به‌طور متمرکز و بدون در نظر گرفتن شرایط محلی اتخاذ شوند که در نتیجه، پروژه‌های ناکارآمد و نادرست اجرا می‌شود و مردم از نهادهای حکومتی بی‌اعتماد می‌شوند.
– ساختارهای اجتماعی و فرهنگی: در برخی مناطق ایران، فرهنگ بی‌اعتمادی به نهادهای رسمی و محافظه‌کاری در پذیرش تغییرات وجود دارد. این عوامل می‌توانند به عدم همکاری مردم در حل مشکلات آبی و ایجاد چالش‌های مدیریتی کمک کنند.
– سیستم حقوقی ناکارآمد: قوانین موجود در حوزه منابع آبی اغلب ناقص، غیرشفاف یا به درستی اجرا نمی‌شوند. این وضعیت باعث بروز منازعات محلی، توزیع ناعادلانه منابع و کاهش اثربخشی پروژه‌ها می‌شود.
– فشارهای سیاسی: تصمیمات مدیریتی گاهی تحت تأثیر منافع سیاسی قرار می‌گیرند و این فشارها باعث تخصیص نادرست منابع و اجرای پروژه‌های غیرضروری می‌شود. در نتیجه، مشکلات آب پیچیده‌تر می‌شود و منابع به‌طور غیرمنصفانه توزیع می‌شوند.
– تغییرات اقلیمی: تغییرات اقلیمی مانند کاهش بارندگی و افزایش دما تأثیرات شدیدی بر منابع آبی دارند. این تغییرات منابع آبی را کاهش داده و نیاز به مدیریت دقیق‌تر و برنامه‌ریزی بلندمدت برای مقابله با بحران‌های آبی را ضروری می‌سازد.
– بحران‌های اقتصادی: بحران‌های اقتصادی، کاهش درآمدهای دولتی و فشارهای مالی به کاهش بودجه‌های تخصیص‌یافته به پروژه‌های آب و زیرساخت‌ها منجر می‌شود. این وضعیت باعث فرسودگی زیرساخت‌ها و افزایش هزینه‌های آب برای مردم می‌شود. [۷]
این چالش‌ها منجر به هدررفت منابع آب و عدم استفاده بهینه از آنها شده است، که بر بحران موجود می‌افزاید.
راهبردها و پیشنهادات برای ارتقای بهره‌وری صنعت آب
۱- حکمرانی مشارکتی: استفاده از ظرفیت تمامی ذی‌نفعان و کاهش نقش متمرکز دولت در حکمرانی آب، به‌ویژه با مشارکت بخش خصوصی و جامعه مدنی.
۲- اقتصاد آب: تعیین قیمت واقعی برای آب، به‌ویژه در مصارف صنعتی و کشاورزی، و ایجاد بازار آب برای کشف قیمت واقعی و مدیریت عرضه و تقاضا.
۳- ارتقای بستر اجرایی: بهبود ساختارهای اداری و قانونی جهت تسهیل حکمرانی و اجرایی شدن سیاست‌ها.
۴- مدیریت کلان منابع آب: گذر از مدیریت مقطعی و بخشی به سمت مدیریت استراتژیک و بلندمدت منابع آبی.
۵- فرهنگ‌سازی و مشتری‌مداری: ترویج مصرف بهینه آب در سطح جامعه با استفاده از ابزارهای ارتباطی و رسانه‌ها.
۶- سرمایه‌گذاری در زیرساخت‌ها: ایجاد تاسیسات جدید برای جمع‌آوری روان‌آب‌ها و تقویت زیرساخت‌های جمع‌آوری و توزیع آب.
۷- پایگاه داده جامع: ایجاد بانک اطلاعاتی دقیق از منابع آب و ارزیابی نیازهای آتی، به‌منظور بهبود تصمیم‌گیری‌ها.
۸- توسعه منابع انسانی: ایجاد رشته‌های دانشگاهی تخصصی در زمینه حکمرانی آب و پرورش متخصصان بین‌رشته‌ای. [۸]
این راهبردها در صورت اجرای مؤثر می‌توانند بهره‌وری صنعت آب را افزایش داده و بحران آب در ایران را مدیریت کنند.
پی‌نوشت‌ها
[۱] . منیره لیاقی و همکاران، «ارزیابی تاثیرات شاخص‌های خشکسالی بر شاخص فقر آبی، (مطالعه موردی: شهرستان گرگان)»، مدل‌سازی و مدیریت آب و خاک، دوره ۴، شماره ۳، ۱۴۰۳، ۳۰۵- ۳۲۰.
[۲] . همان.
[۳] . عرفان سامی و همکاران، «مدیریت بحران آب با استفاده از رویکرد پویایی‌های سیستم مطالعه موردی قم»، مجله نخبگان علوم و مهندسی، جلد۹، شماره۳، ۱۴۰۳.
[۴] . ستار صادقی و همکاران، «تحلیل سناریوهای پیامدهای امنیتی بحران آب در استان چهارمحال و بختیاری»، فصلنامه جغرافیا، دوره ۲۱، شماره ۷۶، ۱۴۰۲.
[۵] . حسین مختاری هشی و همکاران، «شناسایی و رتبه‌بندی عوامل مؤثر بر بحران آب در استان اصفهان»، فصلنامه جغرافیا، دوره۲۱، شماره ۷۷، ۱۴۰۲.
[۶] . سعید بشیری و همکاران، «تبیین ابعاد و مؤلفه‌های تاب‌آوری در مدیریت بحران آب (مورد مطالعه: شهر تهران)، فصلنامه دانش راهبردی، سال ۱۱، شماره۴۴، ۱۴۰۰.
[۷] . محمودرضا رهبر قاضی و همکاران، «چالش‌های حکمرانی آب در ایران: بررسی علل و پیامدها از منظر داده بنیاد»، فصلنامه سیاست، دوره ۵۴، شماره ۳، ۱۴۰۳.
[۸] . ابوالحس فقیهی و همکاران، «طراحی الگوی سیاستگذاری منابع آبی کشور با رویکرد شناسایی آسیب ها و ارائه راهبردهایی جهت ارتقای بهره وری صنعت آب کشور»، مدیریت بهره‌وری، دوره ۱۸، شماره ۲، ۱۴۰۲.
source