نرخ دلار؛ کاذب یا واقعی؟

کامیاب ابوالقاسمی: نرخ دلار بازار آزاد واقعی است یا غیرواقعی؟ این پرسشی است که در سال‌های گذشته بارها مطرح شده است و برخی تأکید داشته‌اند که نرخ دلار بازار آزاد غیرواقعی است و برخی با اشاره به تورم، مدعی بوده‌اند‌ نرخ دلار بازار آزاد واقعی است. اما کدام‌یک از این ادعاها درست است؟

بررسی دوره‌ای نرخ دلار با مدلی با عنوان مدل 

(Purchase Power Parity (PPP یا برابری قدرت خرید و با استفاده از سال پایه دهه 70 شمسی انجام می‌شود که نرخ ارز را به صورت تورمی محاسبه می‌کند و واکنش روند این نرخ با نرخ دلار بازار ارز آزاد (غیررسمی) بررسی می‌شود.

در این مدل، با استفاده از برابری قدرت خرید داخل و خارج کشور نرخ ارز تورمی محاسبه می‌شود.

در این بررسی، روند نرخ ارز تورمی و ارز بازار آزاد (غیررسمی) از سال 1390 تا تابستان 1403 مورد توجه قرار گرفته است و همان‌گونه که در نمودار مشخص شده‌، نرخ دلار آزاد در بعضی از موارد پایین‌تر و گاهی هم بالاتر از نرخ دلار تورمی مورد محاسبه قرار گرفته است. اما علت این واکنش‌ها چیست؟

نرخ ارز بازار آزاد تا سال 1397 پایین‌تر از نرخ ارز تورمی بوده که حتی جهش ارزی در سال‌های‌ 1391-1392 هم نتوانست باعث افزایش این نرخ نسبت به نرخ ارز تورمی شود. دلیل این اتفاق هم سرکوب نرخ ارز با توجه به فروش نفت و درآمدهای ارزی دهه 80 بوده است. در این دوره، نرخ متوسط سالانه تورم نزدیک به 15 درصد و رشد نرخ ارز بازار آزاد سه درصد بوده است و به حدی این دو نرخ از یکدیگر فاصله گرفته بودند که حتی افزایش نرخ ارز بازار آزاد هم نتوانست فاصله مذکور را به صفر برساند. نزدیک‌ترین گپ بین این دو نرخ، حدود 18 درصد بوده که در اسفند 1391 رخ داده است و پس از آن مجدد از یکدیگر فاصله گرفته‌اند و نرخ ارز تورمی با شتاب بیشتری افزایش یافته است.

در ادامه این روند، بین سال‌های 1393-1396 به علت کاهش انتظارات تورمی (برجام) و صعودی‌شدن نرخ بهره حقیقی، کنترل پایه پولی از سمت مصارف دولت و همچنین افزایش درآمدهای ارزی از محل فروش نفت، عاملی بر این شد تا دولت وقت، توانایی کنترل نرخ ارز بازار آزاد و کاهش شیب صعود نرخ ارز آزاد نسبت به نرخ ارز تورمی را داشته و منجر به منفی‌بودن حباب دلار آزاد با توجه به قیمت نرخ ارز تورمی شده است.

لازم به ذکر است که‌ رشد منابع سپرده بانکی و تناقضات بین بانک مرکزی و بانک‌های تجاری درخصوص سیاست‌گذاری‌های نرخ بهره، بالا‌رفتن ناترازی بانک‌ها و‌… منجر به انباشت صعودی نقدینگی و رشد بی‌سابقه آن در نظام اقتصادی کشور شد که همراه با این اتفاق، اولین شوک‌های اقتصادی-سیاسی نیز در سال 1397 رخ داده و منجر به رشد بی‌سابقه نرخ ارز بازار آزاد شد.

از دی‌ماه 1396، روند نرخ ارز آزاد شیب صعودی داشته و در خرداد 1397 برای اولین بار از نرخ ارز تورمی عبور کرده است. در ادامه با توجه به مازاد نقدینگی نسبت به تولید در کشور، رشد اقتصادی پایین و سرکوب‌های ارزی در سال‌های ‌قبل از آن و همچنین خروج ایالات متحده از برجام و همچنین عدم وصول درآمدهای ارزی به واسطه تحریم‌های نفتی، دلار آزاد با شدت بیشتری روند افزایشی را در پی گرفت. به نحوی که در مهر‌ماه 1397 فاصله‌ای تا حدود 60 درصد (بالاتر) از نرخ ارز تورمی را تجربه کرده است، اما این فاصله دوام زیادی نداشته و از آذر 1397 تا خرداد 1399 نرخ بازار آزاد حول محور نرخ ارز تورمی قرار گرفته و در این دوره 18‌ماهه به غیر از شهریور 1398 که فاصله این دو افزایش یافت (ارز بازار آزاد پایین‌تر از ارز تورمی قرار گرفت) در باقی ماه‌ها در حد مثبت و منفی هشت درصد بوده است.

از خرداد 1399 به علت کاهش قیمت نفت و شروع پاندمی کرونا و عدم وصول درآمدهای ارزی، نرخ ارز آزاد مجددا افزایشی بوده و فاصله دو نرخ آزاد و ارز تورمی افزایش یافت (دلار آزاد بالاتر از دلار تورمی قرار گرفته) و در آذر 1399 این اختلاف به اوج خود می‌رسد و سپس کاهش یافته و به نرخ ارز تورمی نزدیک می‌شود.

از خرداد 1400 تا خرداد 1401 نرخ ارز بازار آزاد در محدوده نرخ ارز تورمی و متوسط مثبت و منفی پنج درصد در حرکت بوده است. اما اگر از نظر میزان رشد این دو نرخ ‌با یکدیگر مقایسه شوند، به یک بازده مشابه 31‌درصدی در یک بازه 12‌ماهه رسیده است‌.

تا شهریور 1401 که اختلاف این دو نرخ مجدد افزایش می‌یابد و به 15 درصد (ارز آزاد پایین‌تر از ارز تورمی قرار می‌گیرد) رسیده است. از طرفی هم با توجه به حذف ارز ترجیحی و همچنین خروج سرمایه بی‌سابقه در نیمه دوم 1401 و عدم دسترسی به درهم امارات در پایان آن سال، تورم و نرخ ارز آزاد افزایش یافته است. به‌طوری‌ که نرخ ارز آزاد در اوایل اسفند‌ 1401 به 60 هزار تومان هم رسید و حدود 50 درصد از نرخ ارز تورمی بالاتر بوده و پس از آن روند نرخ ارز آزاد از حالت صعودی به حالت نزولی تبدیل شد، تا جایی که در آخرین روزهای اسفند، نرخ ارز بازار آزاد به 47‌هزار‌و 500 تومان رسیده که در نهایت اختلاف رشد این دو نرخ به 15 درصد رسید.

تا اردیبهشت 1402، رشد نرخ ارز آزاد افزایشی بوده و پس از آن کاهش یافته است؛ تا جایی که شاهد ثبات در نرخ ارز بازار آزاد بوده‌ایم و این توقف در نرخ ارز آزاد سبب شد‌ نرخ ارز تورمی به نرخ ارز آزاد نزدیک شده و از آن عبور کند.

در نهایت، در شهریور 1402 نرخ ارز بازار آزاد حدود 17 درصد پایین‌تر از نرخ تورمی قرار گرفت.

از آذر 1402 با توجه به کنترل و سرکوب‌های ارزی در ماه‌های ابتدایی سال، فشرده‌شدن فنر ارزی، افزایش ریسک‌های منطقه‌ای و بالا‌رفتن انتظارات تورمی، هر دو نرخ تا انتهای سال با همبستگی بالا افزایش یافته است‌ (گپ میان نرخ ارز بازار آزاد و ارز تورمی در انتهای اسفند ‌به حدود صفر رسید‌).

در فروردین 1403 با بالا‌رفتن ریسک‌های سیاسی، نرخ ارز بازار آزاد رشد هیجانی را تجربه کرده و از آنجایی که این نرخ فاصله زیادی با نرخ ارز تورمی را تجربه می‌کرد، با فروکش‌کردن ریسک‌های سیاسی منطقه‌ای در تیر‌ماه سال جاری، نرخ ارز بازار آزاد یعنی 57‌هزارو 500 پایین‌تر از نرخ ارز تورمی قرار گرفت.

در مرداد‌ماه، با ترور اسماعیل هنیه، رئیس دفتر سیاسی حماس در تهران و احتمال افزایش تنش در خاورمیانه و پاسخ ایران به این ترور، دلار بازار آزاد به نرخ بالاتر از 60 هزار تومان رسید، اما به علت تأخیر در پاسخ به این اقدام و ابهامات موضوع مذکور و همچنین کنترل بانک مرکزی در بازار ارز، نرخ ارز آزاد به محدوده کمتر از 60 هزار تومان بازگشت.

به‌طور کلی نرخ برابری دلار به عوامل متعددی همچون تورم (فشار هزینه/ فشار تقاضا) و نقدینگی در بلندمدت و در کوتاه‌مدت به عواملی ‌مانند انتظارات تورمی (سیاسی/اقتصادی) و عرضه و تقاضای ارز بستگی داشته که مدل بررسی‌شده در این مقاله، بررسی‌ای از نرخ ارز بازار آزاد در بلندمدت است و از آنجایی که مدل بررسی‌شده در این نوشتار از روش بررسی برابری قدرت خرید بوده است، می‌توان نتیجه این متن را در تلاش برای بررسی روند نرخ ارز بازار آزاد دانست.

از ابتدای دهه 90، میانگین فصلی نرخ دلار آزاد نزدیک به 10 درصد و نرخ ارز تورمی شش درصد افزایش یافته است. نرخ ارز بازار آزاد در زمان‌هایی که در محدود نرخ ارز تورمی قرار گرفته است، دارای ثبات نسبی بوده و هرگاه از این نرخ فاصله گرفته‌، جهش‌های (افزایشی-کاهشی) شدید نرخ ارز بازار آزاد در نظام اقتصادی مشاهده شده است.

در یک ماه گذشته با افزایش نرخ ارز تورمی و کاهش یا ثبات نرخ ارز بازار آزاد، فاصله بین این دو نرخ افزایش یافته است. با توجه به اینکه انتظارات تورمی همچنان در محدوده بالایی قرار دارد، متأسفانه با اولین شوک اقتصادی-سیاسی رخدادهای مشابه سال‌های گذشته، نرخ ارز آزاد را به سمت نرخ‌های ارز تورمی و بالاتر از آن حرکت خواهد داد.

دولت می‌تواند با درآمدهای ارزی و پالس‌های مثبت سیاسی، نرخ ارز بازار آزاد را کنترل کرده و پایین‌تر از نرخ ارز تورمی جای‌گذاری کند؛ اما هرچه این فاصله بیشتر باشد، می‌توان رشد حرکت بیشتر در نرخ ارز بازار آزاد را انتظار داشت.

در نتیجه می‌توان راهکار مطلوب برای مدیریت این مسئله را‌ هدایت نرخ ارز بازار آزاد حول محور روند نرخ ارز تورمی دانست.

اما سؤال اصلی؛ دلار بازار آزاد، ارزان است یا گران؟ با‌ توجه به سؤال اصلی این مطلب در‌خصوص ارزش واقعی دلار، می‌توان با استناد بر اطلاعات آماری گفته‌شده، نکاتی را ذکر کرد؛ دوره‌هایی که دلار آزاد بالاتر از دلار تورمی است، مانند پاییز 1397 و نیمه‌های دوم سال‌های 1399 و 1401 و دوره‌هایی که دلار آزاد پایین‌تر از دلار تورمی است، ‌مانند نیمه‌ اول دهه‌ 90 و نیمه‌ اول 1401 که‌ در هر‌ دو حالت بازار‌ آزاد ملزم به پیروی از دلار تورمی بوده است تا خود را به این نرخ نزدیک کند.