زمین‌لرزه‌هایی که خسارت‌های عمده آفریدند

زلزله ۱۷ شهریور ۱۴۰۲ با بزرگای ۶.۷ در الحاوض در جنوب شهر مراکش و در ژرفای ۷۲‌کیلومتری، مرگ‌بارترین زلزله‌ای بود که از سال 1960 به این کشور آفریقای شمالی آسیب جدی زد و موجب ۲۹۰۰ کشته و ۵۹۰۰ مجروح شد. در منطقه مدیترانه، ورقه‌های زمین‌ساختی آفریقا و اوراسیا با سرعت چهار تا پنج میلی‌متر در سال همگرا می‌شوند که برای ایجاد یک زلزله با بزرگای 8.5، هر 1000 سال و یک زلزله 9 تا 9.۵ در هر 2000 تا 4000 سال، کافی است. این زمین‌لرزه‌ها می‌توانند سونامی‌های فاجعه‌بار نیز در ساحل مدیترانه ایجاد کنند. میزان همگرایی ورقه‌ها ثابت است. شواهدی وجود دارد مبنی بر اینکه زمین‌لرزه‌ای به بزرگای 9 تا 9.5 در منطقه فرورانش، نزدیک جزیره کرت یونان در دریای مدیترانه و در سال 365 میلادی رخ داده است. منطقه ساحلی شرق مدیترانه در اثر سونامی کاملا ویران شد. در غرب مدیترانه و در ساحل الجزایر و مراکش، وضعیت کمتر روشن است. هیچ مدرکی دال بر زمین‌لرزه‌های تاریخی بسیار بزرگ وجود ندارد، اما این بدان معنا نیست که آنها رخ نمی‌دهند. زمین‌لرزه ۱۷ شهریور سال گذشته در کوه‌های بلند اطلس در حدود 500‌کیلومتری جنوب مرز ورقه زمین‌ساختی رخ داده است و آن را یک زمین‌لرزه درون‌ورقه‌ای در نظر می‌گیرند، در مقایسه با زمین‌لرزه‌هایی که در امتداد یک گسل در مرز دو ورقه زمین‌ساختی رخ می‌دهند. با‌این‌حال هیچ گسلی به‌تنهایی در این منطقه به‌وضوح مرز ورقه‌ها را مشخص نمی‌کند. از آنجایی که زلزله‌ای با اندازه مشابه در 100‌کیلومتری غرب در آگادیر مراکش در سال ۱۹۶۰ رخ داد و نشان داد پهنه لرزه‌خیز شامل پهنه‌ای گسترده در رشته‌کوه بلند اطلس است، به‌جای آنکه آن را یک گسل مرزی باریک ورقه‌ای در نظر بگیریم.

حدود شش سال قبل‌تر ما در ایران شرایطی نسبتا مشابه زلزله‌ای را تجربه کردیم. در ۲۱ آبان ۱۳۹۶ در ساعت ۲۱:۴۸ در زمین‌لرزه‌ای با بزرگای Mw7.3 استان کرمانشاه در پهنه ازگله سرپل ذهاب خسارات و تلفات زیادی تحمل کرد. ۶۴۰ نفر کشته شدند و حدود پنج هزار نفر مجروح گزارش شد. گسلش سطحی این زمین‌لرزه به صورت گسیختگی واضح و مستقیم روی سطح زمین دیده نشد؛ چراکه گسیختگی کاملا پی‌سنگی و روی یک صفحه تقریبا افقی رخ داد. همچنین ژرفای کانون حدود ۲۰ کیلومتر بود. به هر‌حال لرزه‌خیزی قبل از این زمین‌لرزه، حداقل در بازه‌ای زمانی حدودا ۱۱۰۰‌ساله، خبر از هیچ زمین‌لرزه‌ای با بزرگای ۷.۳ در این ناحیه زاگرس چین‌خورده نمی‌داد. با در نظر گرفتن چارچوب لرزه زمین‌ساختی و لرزه‌خیزی بالا با زلزله‌های مخرب و همچنین تراکم جمعیت زیاد مستقر، بررسی‌های میدانی برای بررسی پهنه رومرکز مه‌لرزه‌ای نشان داد که کانون مه‌لرزه‌ای با بیشترین خسارت در خود شهر سرپل ذهاب واقع بوده و حدود ۴۴۰ نفر از ۶۴۰ کشته این زمین‌لرزه به همین شهر مربوط بوده است . همچنین زمین‌لغزش وسیع مله کبود در شرق سرپل ذهاب باعث واردشدن خسارت‌هایی به روستاهای ناحیه شد.

پس از وقوع چند زمین‌لرزه مانند زلزله ۲۱ آبان ۱۳۹۶ سرپل ذهاب، زلزله ۲۵ شهریور ۱۳۵۷ طبس با بزرگای ۷.۴، زلزله ۳۱ خرداد ۱۳۶۹ منجیل و زلزله ۵ دی‌ماه ۱۳۸۲ بم، سؤالات متعددی در مورد قابلیت اطمینان خطر لرزه‌ای مطرح شده است. نقشه‌های پهنه‌بندی و مقایسه بین جنبش زمین ثبت‌شده و ارزیابی‌شده قبلی، خطاهای گسترده‌ای در تخمین احتمال رخداد زمین‌لرزه بعدی در پهنه‌ای مشخص نشان دادند.

هر نوع ارزیابی واقع‌بینانه و تاب‌آور در برابر زلزله برای توسعه عمرانی و شهری در پهنه‌های لرزه‌زا و پرجمعیتی مانند تهران، تبریز، مشهد، کرمان، اهواز و قم بدون تجدیدنظر در این نقشه‌ها و سرمایه‌گذاری روی تهیه مدل‌های جدید، عملا غیرممکن است.

هدف باید به صورت حرکت از وضعیت فعلی به سمت وضعیت مطلوب با استفاده از تمام رویکردهای بالقوه و مدل‌های جدید تنظیم شود. مراحل کار به شرح زیر است‌: تدوین کاتالوگ‌های لرزه‌خیزی موجود؛ ارزیابی مجدد کاتالوگ‌های تاریخی زلزله؛ ترکیب منابع جدید اطلاعات؛ مونتاژ پایگاه داده جنبش شدید زمین؛ توسعه مدل کاهندگی جنبش شدید زمین؛ و مقادیر طیفی، ارزیابی تقویت سایت و رفتار خطی و غیرخطی خاک.

اولویت اول برای چنین کاری مشخص‌کردن پیشینه توان لرزه‌زایی در چنین پهنه‌هایی است که هنوز تشخیص درستی از امکان رخداد زمین‌لرزه‌های اصلی و بزرگ در آنها وجود ندارد.